Kryptonim „Klon”. Lider jarocińskiej „Solidarności” pod lupą SB (Stanisław Szymczak)
Niewątpliwie legendą jarocińskiej „Solidarności” jest Stanisław Szymczak z Kotlina. Ten artykuł jest o jego inwigilacji przez Służbę Bezpieczeństwa przez całą dekadę lat 80. Ściśle tajna akcja komunistycznych służb nosiła kryptonim „Klon”. Stanisław Szymczak w latach 80. był pracownikiem ZPOW „Kotlin”, a także przewodniczącym KZ NSZZ „Solidarność” w tym zakładzie, przewodniczącym Międzyzakładowego Komitetu Związkowego NSZZ „S”, Delegatem na Zjazd Regionalny NSZZ „S” w Poznaniu oraz delegatem na I Krajowy Zjazd Delegatów w Gdańsku. Był niewątpliwie prawdziwym liderem związkowym. Podczas Zjazdu Regionalnego w Poznaniu delegaci wysunęli jego kandydaturę do Prezydium Zarządu Regionu, którego to stanowiska nie przyjął z uwagi na miejsce zamieszkania.
Po wydarzeniach sierpniowych 1980 r., kiedy na terenie zakładu powstał Tymczasowy Komitet Założycielski NZSS „S” załoga wytypowała go [Stanisława Szymczaka – przyp. autora] w skład tegoż Komitetu. Przy wyborze kierowano się jego skromnym charakterem, religijnością, zaufaniem, jakim cieszył się wśród współpracowników. Te cechy charakteru zadecydowały, że w m-cu styczniu 1981 r. został wybrany przewodniczącym Komisji Zakładowej NSZZ „S”. Będąc na tym stanowisku nie wykazywał w swej działalności żadnej agresywności bądź awanturniczych zachowań. Są to słowa porucznika Piotra Binka, kierownika Grupy Operacyjnej SB w Jarocinie z dnia 22 sierpnia 1981 r., w okresie kiedy „Solidarność” święciła jeszcze triumfy.
Mimo tak „pozytywnej” oceny, S. Szymczak, podobnie jak inni czołowi działacze jarocińskiej „S”, został w grudniu 1981 r. internowany (dokładnie 18 grudnia 1981 r.) Bezpośrednią przyczyną umieszczenia go w ośrodku odosobnienia była próba zorganizowania tajnej struktury związkowej po wprowadzeniu stanu wojennego. Podczas internowania przebywał w Ostrowie Wielkopolskim oraz Głogowie, gdzie dwukrotnie przeprowadzono z nim rozmowy służbowe. Dnia 30 kwietnia 1982 r. został zwolniony i poddany luźnej obserwacji, 5 maja 1982 r. zgłosił się do swojej dotychczasowej pracy w ZPOW „Kotlin”.
Przed strajkami sierpniowymi S. Szymczak nie angażował się w działalność żadnych organizacji o charakterze społeczno-politycznym. Był osobą powszechnie lubianą, szanowaną i religijną. Te cechy pozwoliły mu w niedługim czasie zdobyć zaufanie, nie tylko załogi ZPOW „Kotlin”, ale również pracowników wszystkich zakładów przemysłowych ziemi jarocińskiej. Dnia 13 marca 1981 r. został wybrany przewodniczącym Międzyzakładowego Komitetu Związkowego.
Z uwagi na ten fakt ponad rok później, 14 lipca 1982 r., na podstawie wniosków z analizy materiałów operacyjnych zgromadzonych na jego osobę (od wyjścia z internowania był pod nieustanną obserwacją tajnych współpracowników o ps. „Józef” i „Stefan”), Służba Bezpieczeństwa założyła na niego Kwestionariusz Ewidencyjny o krypt. „Klon”, w ramach którego inwigilowano go aż do 2 listopada 1989 r. Podstawą rozpracowania były informacje i fakty świadczące o negatywnej i szkodliwej działalności figuranta na bazie związku zawodowego „Solidarność” którym kierował.
Dnia 23 lipca 1982 r. ppor. Z. Przywarciak, starszy inspektor Wydziału IV, realizując zadania KE krypt. „Klon”, przedstawił do akceptacji pochodzącemu z ziemi jarocińskiej por. Radosławowi Kołodziejowi, Zastępcy Naczelnika Wydziału IV Komendy Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej w Kaliszu, Plan przedsięwzięć operacyjnych skierowanych przeciwko Stanisławowi Szymczakowi. Głównym jego założeniem było, poprzez posiadane osobowe źródła informacji, na bieżąco zbierać wszelkie dane o zachowaniu się figuranta w miejscu pracy z uwzględnieniem jego kontaktów z osobami spoza zakładu. SB zamierzała również wytypować w miejscu zamieszkania S. Szymczaka kandydata na tajnego współpracownika, celem zapewnienia dopływu wiarygodnych informacji.
Jeszcze przed założeniem KE, krótko po wyjściu z internowania w maju 1982 r., tajny współpracownik o ps. „Józef” przekazał SB pisemną informację, w której opisał spotkanie ze S. Szymczakiem w Kotlinie. TW w odniesieniu do jego działalności związkowej napisał: […] opowiadał swoje przeżycia z pobytu w Ostrowie i Głogowie. Mówił, że nadzór nad internowanymi był względny i specjalnie nie ma do strażników zarzutów. Mówił, że wyżywienie też nie było najgorsze. Mówił, że miał okazję wyjątkową uzupełnić wiadomości z literatury (książki). Mówił też o swoich kolegach internowanych i niektórych ich zdarzeniach. Pamiętam jeden opis, jak władze uniemożliwiły wyjazd internowanego do ciężko chorej żony, umierającej na raka. Byłem ponownie u niego z moją żoną w dniu imienin (Stanisława), nie zastałem go w domu, gdyż jak oświadczyła jego żona musiał pilnie wyjechać do Poznania do adwokata w sprawie procesu jego brata Juliana [Juliusza].
Kolejnym osobowym źródłem informacji donoszącym na S. Szymczaka i jego kolegów w ZPOW „Kotlin” był tajny współpracownik o ps. „Stefan”. Zachowały się liczne donosy tego agenta. Dnia 20 maja 1982 r. TW przekazał bezpiece m.in. informację, że S. Szymczak nosi emblemat „S” i nie zamierza go zdjąć, 3 lutego 1983 r., że żaden z „radykalnych” działaczy b. „Solidarności” nie przystąpił do tworzących się prorządowych związków zawodowych oraz w jednym z wyciągów, że b. działacze „Solidarności” unikają oficjalnych wypowiedzi czy komentarzy odnośnie sytuacji i wydarzeń w kraju. Zachowywana przez byłych działaczy „S” ostrożność wynikała z obawy przed zainteresowaniem nieustannie śledzących ich tajnych współpracowników, takich jak „Stefan”. Ogółem Stanisława Szymczaka podczas prawie dziesięciu lat inwigilacji obserwowało kilkunastu tajnych współpracowników, kontakty służbowe i operacyjne. Wymienię tylko m.in. tw o ps. „Józef”, „Stefan”, „Bogdan”, „Bodo”, „Akneri” oraz kontakty operacyjne ps. „JW”, „OJ”, „SS”. Poprzez te poufne kontakty SB zamierzała doprowadzić do izolacji S. Szymczaka w społeczeństwie i skompromitować go wobec załogi ZPOW „Kotlin”.
W czasie tak długiego okresu inwigilacji bezpieka wielokrotnie przeprowadzała z nim rozmowy profilaktyczno-ostrzegawcze. Ich głównym celem była rezygnacja S. Szymczaka z chęci podejmowania działań opozycyjnych. Jedną z takich rozmów przeprowadził w Jarocinie 12 sierpnia 1982 r. starszy inspektor Wydziału IV ppor. Z. Przywarciak. Była to jedna z pierwszych bezpośrednich konfrontacji z funkcjonariuszem bezpieki po powrocie z internowania. W toku rozmowy wyjaśnił, że internowanie jego było niesłuszne ponieważ jak twierdził w jego działalności nie było nic szkodliwego i w tym względzie nie ma sobie nic do zarzucenia. […] Na temat organizowania tajnych struktur związku po ogłoszeniu stanu wojennego w rozmowie nie zajął żadnego osobistego stanowiska. Pod koniec rozmowy na przedstawione mu zarzuty odnośnie braku zaangażowania w pracy zawodowej stwierdził, że pomówienie go w tym względzie jest nieuzasadnione. Koniecznie chciał się dowiedzieć kto takie zarzuty wysunął pod jego adresem. Wysunął je nie kto inny, jak tajny współpracownik o ps. „Stefan”, pracownik ZPOW „Kotlin”. Kolejne rozmowy ostrzegawcze przeprowadzono 23 grudnia 1982 r., 28 kwietnia 1983 r. na Posterunku MO w Kotlinie, 28 kwietnia 1986 r., 28 marca 1987 r. oraz 8 czerwca 1987 r.
Dnia 6 marca 1984 r., pod pozorem odnalezienia przedmiotów pochodzących z rozboju (była to legenda stworzona przez funkcjonariuszy SB na potrzeby tej operacji), pojawili się w jego mieszkaniu funkcjonariusze bezpieki. Nieoficjalnym celem najścia było odnalezienie materiałów i czasopism o treści antypaństwowej wydanych po 13 grudnia 1981 r. W wyniku rewizji zarekwirowano bez pokwitowania mandat delegata na Walne Zebranie Regionu Wielkopolska, znaczek „Solidarności”, bilet kolejowy oraz Ewangelię wg św. Łukasza, w której na końcowych kartach zapisano 24 adresy. Jak przypuszczała SB, działaczy „S”, którzy internowani byli razem ze S. Szymczakiem. Podczas trzeciej z kolei rozmowy profilaktyczno-ostrzegawczej, odbytej 28 kwietnia 1986 r. na terenie zakładu w Kotlinie, inspektor SB chor. A. Wesołek, wykazując się gestem, oddał zabraną podczas marcowego przeszukania Ewangelię.
Mimo nikłych rezultatów uzyskanych przez Służbę Bezpieczeństwa w pierwszej połowie lat 80., Kwestionariusz Ewidencyjny krypt. „Klon” był prowadzony nadal. Oprócz objęcia obserwacją S. Szymczaka, wykorzystywano prowadzone w ramach niego działania do kontroli nastrojów w ZPOW „Kotlin”. Sam Stanisław Szymczak złożył jednak 1 kwietnia 1988 r. wymówienie z pracy.
A jak zakończyła się sprawa inwigilacji lidera jarocińskiej „Solidarności”? W uzasadnieniu meldunku końcowego KE krypt. „Klon” inspektor Służby Bezpieczeństwa por. G. Cieślak napisał: w ramach kwestionariusza ewidencyjnego […] „Klon” prowadzonego na Szymczak Stanisław s. Czesława, byłego działacza MKZ NSZZ „S” w Jarocinie […] informuję, że w związku ze zmianą sytuacji politycznej w naszym kraju oraz legalizacją NSZZ „Solidarność” DALSZE prowadzenie kwestionariusza jest niecelowe. Był inwigilowany do 2 listopada 1989 r., jeszcze cztery miesiące po wyborach czerwcowych, teoretycznie w wolnej Polsce.
Jego biogram, napisany przez Grażynę Schlender, dostępny jest na stronie Encyklopedii Solidarności: Stanisław Szymczak, Encyklopedia Solidarności
Autor: Tomasz Cieślak
Bibliografia:
Cieślak T., Nastroje społeczne załóg pracowniczych Ziemi Jarocińskiej z perspektywy organów bezpieczeństwa państwa w latach 80., „Zapiski Jarocińskie” 2012, nr 1-2 (24/25).
Tomasz Cieślak – politolog, historyk, regionalista. Filister Korporacji Akademickiej Masovia. Członek Stowarzyszenia Społeczno-Kulturalnego im. ks. Ignacego Niedźwiedzińskiego w Jarocinie oraz Klubu Piastowskiego. Publikuje w „Zapiskach Jarocińskich”, „Roczniku Pleszewskim”, „Biuletynie Informacyjnym”. Współautor wyboru źródeł Referendum z 30 czerwca 1946 r. w województwie poznańskim w dokumentach UB, Poznań 2015 oraz publikacji Konspiracja antykomunistyczna i podziemie zbrojne w Wielkopolsce w latach 1945-1956, red. A. Łuczak, A. Pietrowicz, Poznań 2016. Redaktor portalu historycznego www.historiajarocina.pl. Interesuje się polskim podziemiem niepodległościowym, kształtowaniem władzy ludowej w Wielkopolsce oraz historią regionalną, a także bada zbrodnie niemieckie i sowieckie. Pracownik Biura Edukacji Narodowej IPN w Poznaniu.
