Dekada lat 80. na terenie ziemi jarocińskiej
I choć wrona głośno kracze,
Wabiąc kruki i puchacze,
I tak sprawa przesądzona,
Orła wrona nie pokona
W latach 1980-1989 ziemia jarocińska należała do jednych z najbardziej uprzemysłowionych obszarów województwa kaliskiego. Przyczyn powyższego stanu rzeczy należy doszukiwać się już w latach 40. XX w. W 1945 r. na terenie ówczesnego powiatu jarocińskiego, który swoim zasięgiem obejmował również dużą cześć dzisiejszego powiatu pleszewskiego oraz gminę Nowe Miasto, znajdowało się kilka zakładów przemysłowych, które mogły poszczycić się przedwojenną tradycją. Były to: Jarocińska Fabryka Mebli, Jarocińskie Zakłady Papy, Cukrownia, Cegielnia i Zakłady Lniarskie w Witaszycach oraz Fabryka Marmolady w Kotlinie. Funkcjonowało również m.in. 11 młynów, 8 mleczarni, 20 gorzelni oraz 6 tartaków.
W drugiej połowie 1945 r. władza komunistyczna przeprowadziła reformę rolną, w wyniku której 104 majątki ziemskie zlokalizowane na terenie ówczesnego powiatu jarocińskiego, obejmujące swoim zasięgiem areały upraw o łącznej powierzchni 33 tys. ha, przestały istnieć. W ich miejsce komuniści utworzyli Zakłady Hodowli Koni, Zakłady Hodowli Roślin i Państwowe Gospodarstwa Rolne oraz podzielili zagrabioną w majestacie komunistycznego prawa ziemię między 3162 rodziny parcelantów. W ten sposób ziemiaństwo jarocińskie ze swoimi tradycjami i pozycją społeczną przeszło ostatecznie do historii. W miarę upływu czasu nie radzący sobie z gospodarowaniem na kilkuhektarowych gospodarstwach rolnych nowi właściciele zaczęli wstępować do spółdzielni produkcyjnych. Fakt ten spowodował diametralną zmianę stosunków własnościowych w powiecie i otworzył drogę do budowy na tym terenie społeczeństwa socjalistycznego.
Do głównych gałęzi przemysłu, które znalazły po II wojnie światowej dogodne warunki do rozwoju na terenie ziemi jarocińskiej, należały przemysł meblarski, maszynowy i spożywczy. Uprzemysłowieniu sprzyjały dogodne połączenia kolejowe oraz drogowe, powszechny dostęp do siły roboczej, polityka władz administracyjnych oraz przeprowadzona w 1946 r. nacjonalizacja zakładów przemysłowych zatrudniających powyżej 50 pracowników. Ziemia jarocińska zmieniała swój charakter z typowo rolniczego na przemysłowo-rolniczy.
W latach 1980-1989 do największych zakładów przemysłowych należały: Jarocińska Fabryka Mebli JFM, Zakłady Przemysłu Lniarskiego „Lenwit”, Jarocińska Fabryka Obrabiarek „Jafo”, Jarociński Zakład Przemysłu Maszynowego Leśnictwa „Jaroma”, Zakład Przemysłu Odzieżowego „Jarkon”, Zakład Przemysłu Owocowo-Warzywnego w Kotlinie, Cukrownia w Witaszycach oraz Przemysłowo-Rolne Zakłady Zielarskie „Herbapol” w Klęce. Funkcjonowało też kilkadziesiąt innych mniejszych przedsiębiorstw.
Dynamiczny rozwój przemysłu w latach powojennych doprowadził do widocznych przeobrażeń demograficznych, społecznych i socjalnych, stając się głównym czynnikiem miastotwórczym. Sytuacja gospodarcza ziemi jarocińskiej na tle pogrążonego w kryzysie kraju nie była dramatyczna. Dochodziło jednak przez cały omawiany okres do przerw w pracy i konfliktów na tle płacowym.
Lata 1980-1989 w Polsce to okres trzech przełomów. Pierwszym z nich był sierpień 1980 r. i powstanie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”, drugim, tragicznym – wprowadzenie stanu wojennego 13 grudnia 1981 r. i wreszcie trzecim – wybory czerwcowe w 1989 r., których efektem był upadek systemu komunistycznego w Polsce. Mieszkańcy ziemi jarocińskiej byli świadkami oraz aktywnymi uczestnikami tych wydarzeń. Przerwa w pracy z początku sierpnia 1980 r. w ZPOW „Kotlin” była zapowiedzią głębokich przeobrażeń na terenie ziemi jarocińskiej. Sierpniowe strajki w jarocińskich przedsiębiorstwach przyczyniły się do powstania Międzyzakładowego Komitetu Założycielski NSZZ „Solidarność”. Pod koniec sierpnia 1980 r., solidaryzując się z całą Polską, zastrajkowały Jarocińskie Fabryki Obrabiarek i Jarocińskie Zakłady Przemysłu Maszynowego „Jaroma”. Napięta sytuacja panowała w PKS w Jarocinie, w przedsiębiorstwie „Transmeble”, Rejonie Dróg Publicznych w Jarocinie i wielu innych. Tak rodziła się jarocińska „Solidarność”.
Z chwilą wprowadzenia 13 grudnia 1981 r. stanu wojennego, na podstawie posiadanej wiedzy, Wydział Śledczy kaliskiej Służby Bezpieczeństwa dokonał internowania 76 działaczy „Solidarności” z terenu całego województwa kaliskiego. Było wśród nich 10 działaczy „Solidarności” z terenu ziemi jarocińskiej. Rozpoczął się demontaż tego, co tak pieczołowicie budowano przez ponad rok.
Rejonowy Urząd Spraw Wewnętrznych w Jarocinie od 13 grudnia 1981 r. do 30 listopada 1983 r. prowadził 16 spraw operacyjnych o charakterze politycznym. Były to m.in.: rozpracowanie o krypt. „Literatura” założone 8 lipca 1983 r. na okoliczność kolportowania przez Juliusza Szymczaka, pracownika PKP w Witaszycach, literatury MKZ Regionu Mazowsze; rozpracowanie o krypt. „Prowokator” założone 21 stycznia 1982 r. na fakt ujawnienia na terenie Lokomotywowni w Jarocinie plakatów o treści antypaństwowej; rozpracowanie o krypt. „Petycja” założone 25 maja 1983 r., którego podstawą było uzyskanie agenturalnej informacji o zbieraniu przez Edmunda Kaczmarka, Stanisława Zmyślonego i Stanisława Kończalika podpisów pod petycją dotyczącą uwolnienia więźniów politycznych oraz rozpracowanie o krypt. „Odpowiedź” założone 6 marca 1982 r. na okoliczność ujawnienia w Zakładach Przemysłu Owocowo-Warzywnego w Kotlinie ulotek o, jak to określił funkcjonariusz kaliskiej bezpieki, „wrogiej treści”.
SB inwigilowała w szczególny sposób niektórych działaczy związkowych z terenu Jarocina i okolic. Poprzez Kwestionariusze Ewidencyjne (KE) ścisłej kontroli komunistyczne służby poddały m.in. pracownika „Jarkonu” Stanisława Kończalika w ramach założonego 2 kwietnia 1982 r. KE o krypt. „Koń”; Władysława Procia pracownika PKS w Jarocinie, delegata na I Zjazd „Solidarności”, członka Zarządu Regionu Wielkopolska Południowa w Kaliszu w ramach KE o nr ewidencyjnym 10347; Marka Przymusińskiego, radcę prawnego, przewodniczącego Komisji Zakładowej NSZZ „Solidarność” w Państwowych Gospodarstwach Rolnych w Raszewach w ramach KE o nr ewidencyjnym 10993 założonego 30 grudnia 1981 r., z powodu nawoływania przed stanem wojennym do akcji protestacyjnych.
Społeczeństwo, mimo wysokich kar przewidzianych za łamanie dekretu o stanie wojennym, nie poddało się. Protesty miały jednak ograniczony charakter. Miesiąc po internowaniu czołowych jarocińskich działaczy, w godzinach wieczornych z 17 na 18 stycznia 1982 r., na terenie Lokomotywowni PKP w Jarocinie zostały wywieszone ulotki skierowane przeciwko PRL. Na papierze formatu A4 napisano:
Czarna wrona rozkraczona koślawie
jedną girą stoi w Moskwie, drugą zaś w Warszawie.
Ptak na naród nasz złowieszczo spoziera,
Nad nim stoi w okularach generał.
Oj ty wrono, czarny ptaku plugawy,
Biały orzeł bój wypowie ci krwawy.
Sio ptaszysko na wschód odleć
A nuże zabierz sobie zdrajcę Polski w mundurze.
Ulotki, nawiązujące do nachalnie promowanych przez komunistyczną propagandę prorządowych związków zawodowych, pojawiły się 24 lutego 1982 r. w ZPOW „Kotlin”. Były one odpowiedzią byłych związkowców „Solidarności” na propozycje Komitetu Rady Ministrów ds. związków zawodowych w sprawie przyszłości ruchu związkowego. Zainteresowani mogli w nich przeczytać, że mamy legalny związek zawodowy „Solidarność”. Nie godził i godzić nie zamierza w socjalistyczny ustrój, konstytucję i porozumienia społeczne. Bronił naszych interesów jak żaden inny dotychczas działający związek. Innego związku nie chcemy. Niech żyje „Solidarność”. SB na okoliczność znalezienia w różnych częściach zakładu powyższych ulotek założyła wspomniane powyżej rozpracowanie o krypt. „Odpowiedź”.
Dwa miesiące później, 20 kwietnia 1982 r. na klatkach schodowych bloków mieszkalnych osiedla Tysiąclecia w Jarocinie rozrzucono gazetkę „Robotnik Wielkopolski” nr 1, datowany na 13 kwietnia 1982 r. Mimo niewyraźnej treści autorowi udało się odczytać fragment zamieszczonej w nim ciekawej rymowanki:
I choć wrona głośno kracze,
Wabiąc kruki i puchacze,
I tak sprawa przesądzona,
Orła wrona nie pokona
Autor: Tomasz Cieślak
Bibliografia:
Cieślak T., Nastroje społeczne załóg pracowniczych Ziemi Jarocińskiej z perspektywy organów bezpieczeństwa państwa w latach 80., „Zapiski Jarocińskie” 2012, nr 1-2 (24/25).
