Komunistyczna reforma rolna w 1945 r. Koniec pewnej epoki
Nie jest tajemnicą, że władza ludowa wkładała wielki wysiłek w działalność propagandy, która była jednym ze sposobów wprowadzania doktryny komunistycznej. Działania podjęte wokół reformy rolnej są tego najlepszym przykładem. W 1945 r. w sprawozdaniu z działalności Powiatowego Wydziału Informacji i Propagandy kierownik tej instytucji bez ogródek stwierdził: Lwią część naszych prac zajęła akcja propagandowa w związku z zasiewami, wypełnianiem kontyngentów oraz reformą rolną. Były to trzy obszary, na których wówczas najbardziej zależało władzy komunistycznej.
Reforma rolna była jednym z głównych założeń programu gospodarczego Polskiej Partii Robotniczej, dlatego w bardzo szybkim tempie przebiegały prace nad jej wprowadzeniem, również na terenie naszego powiatu. Pierwotnie rozparcelowaniu miały podlegać 104 majątki ziemskie, zlokalizowane przed II wojną światową na terenie powiatu jarocińskiego. Obejmował on wówczas również ziemię pleszewską. Były to majątki należące do Polaków, ale także do żyjących tutaj od kilku pokoleń Niemców. Dla komunistów nie miało większego znaczenia, czy był to majątek niemieckiego, czy polskiego właściciela, miał zostać rozparcelowany w jak najszybszym tempie, a ziemiaństwo jako klasa społeczna miało przejść do historii. Komuniści realizując dekret o reformie rolnej złamali także jedno z najważniejszych praw – prawo własności, dlatego tzw. reforma na zawsze zmieniła krajobraz naszego regionu.
Z drugiej strony, w ramach tej reformy ziemię miały otrzymać wielodzietne rodziny, służba folwarczna, bezrolni, a także małorolni chłopi, którzy w innych warunkach nie mogli liczyć na kupno ok. 6,5-hektarowej działki rolnej. Założenia reformy, znane tylko wybranej grupie komunistycznych działaczy, miały jednak na celu zupełnie coś innego. Po pewnym czasie gospodarowania, gdy utworzone w wyniku reformy rolnej małe, pozbawione podstawowych narzędzi rolniczych i relatywnie słabe kilkuhektarowe gospodarstwa zaczną upadać, wyciągnąć do ich właścicieli pomocną dłoń i włączyć je w powstające Państwowe Gospodarstwa Rolne, tzw. PGR-y.
Komuniści mieli czas. Okazało się wkrótce, że większość z 3000 obdarowanych w ramach reformy rolnej mieszkańców powiatu z czasem zaczęło odczuwać problemy ze zbytem swoich produktów, a także świadczeniem innych danin na rzecz państwa. Wszystkiemu winna była centralnie planowana gospodarka. Celem komunistów nie były zatem pomoc ubogim oraz naprawa istniejących stosunków społecznych i własnościowych, ale ukryta kolektywizacja rolnictwa. Reforma rolna była tylko środkiem do osiągnięcia tych założeń. Z drugiej jednak strony przeprowadzenie reformy rolnej od strony administracyjnej spoczywało na barkach pracowników Urzędów Ziemskich, które w ogromnej większości kontrolowane były przez członków opozycyjnego PSL-u. Czynili oni wszystko, by stworzyć jak najsilniejsze gospodarstwa. Kłóciło się to jednak z polityką rolną komunistów.
Wstępny podział większości majątków na terenie powiatu został zakończony pod koniec 1945 r. Kluczowym jednak dla nas dniem jest 27 kwietnia 1945 r. Właśnie z tego dnia zachował się w IPN raport z postępów reformy rolnej. Niech będzie on dla nas punktem wyjścia.
W szybkim tempie w teren wysłano 30 kilkuosobowych brygad parcelacyjnych. Nie obyło się jednak bez problemów. Okazało się, że nie każdy, kogo chciano obdarować ziemią, chciał być obdarowanym. Wielu mieszkańców powiatu rozumiało podstępną grę komunistów. Wójt gminny Gołuchów relacjonował w kwietniu 1945 r., że ludność gminy z powodu braku koni oraz trudnej sytuacji gospodarczej w gminie z niechęcią odnosi się do zaproponowanej przez władze parcelacji ziemi. Żeby gospodarować na swoim, trzeba mieć przecież narzędzia i środki transportu, a tych po zakończeniu II wojny światowej brakowało. Nie bez znaczenia jest również wiedza o gospodarowaniu, której parcelantom często brakowało.
W okolicach Pleszewa w kilku majątkach prowadzono dodatkowo intensywną agitację przeciwko samej reformie rolnej, którą zainteresowali się szybko funkcjonariusze Urzędu Bezpieczeństwa. Sytuację tę potwierdza raport pierwszego Szefa UB w Jarocinie Władysława Orłowskiego z 28 kwietnia 1945 r. Niechciane po parcelacji resztówki, a było ich niemało, przejmował Związek „Samopomoc Chłopska”, który zaczęto organizować dopiero w pierwszych dniach maja 1945 r. Kontrolę nad nim sprawowała Polska Partia Robotnicza.
Zebranie organizacyjne Związku „Samopomoc Chłopska” w Jarocinie odbyło się 2 maja 1945 r. w sali PPR w Jarocinie, jak można wyczytać w protokole, przy obecności 30 obywateli z wszystkich stronnictw politycznych i społecznych. W rzeczywistości organizacja miała spełniać rolę przybudówki PPR na odcinku wiejskim i dlatego musiano wyposażyć go w odpowiedni majątek. Na 11 miejsc w zarządzie członkowie PPR uzyskali 7 reprezentacyjnych stanowisk. Prezesem został Józef Piotrowski z PPR.
Nadzór nad parcelacją ze strony UB prowadziła Sekcja V. Funkcjonariusz tej sekcji Henryk Nowakowski, zaniepokojony raportował już w maju 1945 r.: Zauważyłem również wielkie niezadowolenie robotników rolnych z przeprowadzonej reformy rolnej. Jak mnie doszły wiadomości z Urzędu Ziemskiego, niektórzy z robotników rolnych odmawiają przyjęcia parcelek wyznaczonych przez reformę rolną. Oświadczenie takowych jest, że jak mają przyjąć ziemię, jak nie będą mieć ani krowy, ani konia do obróbki tej ziemi, bo wszystko prawie z majątków pozabierano.
Nie wszystkie majątki od razu rozparcelowano. Dzięki ofiarności pracowników Urzędu Ziemskiego w Poznaniu utworzono z niektórych wielkopolskich folwarków Państwowe Zakłady Hodowli Koni oraz Państwowe Zakłady Hodowli Roślin. W ten sposób uratowano również niektóre majątki z terenu powiatu jarocińskiego. Agnieszka Łuczak z poznańskiego Instytutu Pamięci Narodowej, powołując się na sprawozdanie starosty jarocińskiego Leona Kaczmarka, przytacza w jednej ze swoich prac jego słowa: Powiatowy Urząd Ziemski w Jarocinie przekazał Zarządowi Państwowych Nieruchomości Ziemskich dwa majątki (Chytrowo i Skoraczew), Państwowemu Instytutowi Hodowli Roślin dwa majątki (Bronów i Raszewy), na inne cele (np. na rzecz Zakładów im. H. Cegielskiego) przekazano osiem majątków (Klęka, Chocicza, Boguszyn, Aleksandrów, Wolica Nowa, Karmin, Marszew i Tursko). Ponadto Powiatowy Urząd Ziemski wniósł o przejęcie przez Zarząd Państwowych Nieruchomości Ziemskich czterech majątków (Pędzew, Magnuszewice, Siedlemin i Witaszyce). Listę wszystkich 104 majątków w kluczowym momencie reformy przedstawia poniższa tabela. Wymaga ona jednak komentarza.
Stan parcelacji na terenie powiatu jarocińskiego na dzień 27 kwietnia 1945 r.
| Lp. | Miejscowość | Dawny właściciel |
Obszar | Beneficjenci |
| 1. | Chwalęcin | Edmund Taczanowski |
155 ha | 23 rodziny |
| 2. | Skoraczew | Tadeusz Krajewski | (323 ha) | PNZ |
| 3. | Bielejewo | Walenty Galiński | 290 ha | 37 |
| 4. | Mieszków | Edmund Taczanowski |
188 ha | 22 |
| 5. | Wolica Pusta | Edmund Taczanowski |
97 ha | 16 |
|
1. Okręg Czermin |
||||
| 6. | Wola Duchowna | Hubert Kirschstein | 120 ha | 17 |
| 7. | Czermin | Skarb Państwa (II RP) | (289 ha) | – |
| 8. | Żegocin | Teofila Chłapowska | 434 ha | 60 |
| 9. | Grab | Edmund Taczanowski | 405 ha | 53 |
| 10. | Sucha | Górski | 126 ha | 17 |
| 11. | Skrzypnia | Hubert Kirschstein | 297 ha | 37 |
| 12. | Mamoty | Maria Szenic | 164 ha | 15 |
|
2. Okręg Kotlin |
||||
| 13. | Fabianów | Paweł Küttner | (340 ha) | – |
| 14. | Orpiszewek | Stanisław Rychłowski | (320 ha) | – |
| 15. | Suchorzew | Skarb Państwa (II RP) |
169 ha | 23 |
| 16. | Kotlin | Krakowski | 539 ha | 59 |
| 17. | Pędzew | Anna Bordt | 110 ha | 15 |
| 18. | Kurcew | Jadwiga Grabska | 293 ha | 44 |
|
3. Okręg Krzywosądów |
||||
| 19. | Krzywosądów | Herbert Hoffmann | 222 ha | 45 |
| 20. | Karsy | Serazin | 360 ha | 40 |
| 21. | Kuczków | Willy von Becker | 379 ha | 45 |
| 22. | Janków | Willy von Becker | 308 ha | 47 |
| 23. | Wszołów | Adam Czartoryski | 240 ha | 25 |
| 24. | Pojednica | brak danych |
(120 ha) | – |
| 25. | Ordzin | Herkowski | 90 ha | 9 |
| 26. | Cieśle | Roman Sokolnicki | 175 ha | 28 |
| 27. | Kajew | Zofia Rakowska | 258 ha | 27 |
| 28. | Żychlin | Heizing | 125 ha | 14 |
|
4. Okręg Klęka |
||||
| 29. | Aleksandrów | Jouanne | 336 ha | 44 |
| 30. | Teresa Jadwigów | Jouanne | 566 ha | 76 |
| 31. | Wolica Nowa | Jouanne | 125 ha | 17 |
| 32. | Boguszyn | Maks von Jouanne | 255 ha | 47 |
| 33. | Klęka | Maks von Jouanne | (500 ha) | – |
|
5. Okręg Kretków |
||||
| 34. | Przybysław | Michał Czarnecki | 190 ha | 26 |
| 35. | Raszewy | Michał Czarnecki | (234 ha) | PIHR |
| 36. | Kretków | Franciszek Skórzewski | 185 ha | 30 |
| 37. | Komorze |
Kazimierz Skórzewski | 500 ha | 77 |
|
6. Okręg Tarce |
||||
| 38. | Tarce | Zdzisław Bończa-Skarżyński | 2073 ha | 42 |
| 39. | Kamień | Wojciech Jeske | 243 ha | 31 |
| 40. | Lubinia Wielka | Emil Kirschstein | 309 ha | 51 |
| 41. | Lubinia Mała | Helena Sulerzycka z Szyfterów | 268 ha | 47 |
| 42. | Prusinów | F. Rakowski | 161 ha | 25 |
| 43. | Miniszew | brak danych |
(158 ha) | – |
| 44. | Hilarów | Schweinichen Maria | (280 ha) | – |
|
7. Okręg Tursko |
||||
| 45. | Rokutów | Dziurzyński | (100 ha) | – |
| 46. | Zawidowice | Oscar Hoffeins | 205 ha | 32 |
| 47. | Tursko | Władysław Skoraszewski | (845 ha) | – |
| 48. | Turowy | Adamczyk | 187 ha | 34 |
| 49. | Grodzisko | Taczanowski | 237 ha | 40 |
|
8. Okręg Potarzyca |
||||
| 50. | Siedlemin | Leonard Kentzer | 205 ha | 33 |
| 51. | Golina | Helena Moszczeńska | 391 ha | 70 |
| 52. | Stefanów | Franciszek Skrzydlewski | 266 ha | 69 |
| 53. | Potarzyca | Hermann hr. Stolberg – Wernigerode |
832 ha | 101 |
| 54. | Rusko | Zygmunt Czarnecki | 549 ha | 87 |
| 55. | Suchorzewko | Michał Czarnecki | 442 ha | 57 |
|
9. Okręg Góra |
||||
| 56. | Góra | Ernst Fischer von Mollard |
342 ha | 53 |
| 57. | Parzęczew | Edward Fischer von Mollard |
297 ha | 13 |
| 58. | Nosków | Edward Fischer von Mollard |
142 ha | 20 |
| 59. | Chytrowo | Bogdan Trzebiński |
159 ha | 22 |
|
10. Okręg Szypłów |
||||
| 60. | Szypłów | Edmund Taczanowski | 46 ha | 43 |
| 61. | Stramnice | Taczanowski | 233 ha | 36 |
|
11. Okręg Jarocin |
||||
| 62. | Bogusław | Hans Hugo von Radolin | 227 ha | 37 |
| 63. | Leszczyce | Hans Hugo von Radolin | 84 ha | 8 |
| 64. | Roszków | Hans Hugo von Radolin | 417 ha | 50 |
| 65. | Cielcza | Hans Hugo von Radolin | 206 ha | 48 |
| 66. | Radlin | Hans Hugo von Radolin | 487 ha | 57 |
| 67. | Ciświca | Hans Hugo von Radolin | 272 ha | 46 |
|
12. Okręg Witaszyce |
||||
| 68. | Witaszyce | Karol Bniński | 116 ha | 17 |
| 69. | Wyszki | Edward Oleks | 227 ha | 36 |
| 70. | Magnuszewice | Żychlińska | 347 ha | 51 |
| 71. | Twardów | Kazimierz Żychliński | 262 ha | 44 |
| 72. | Zakrzew | Carst Günther | 271 ha | 38 |
| 73. | Roszkówko | Carst Günther | 125 ha | 18 |
|
13. Okręg Gołuchów |
||||
| 74. | Jedlec | Adam Czartoryski | 454 ha | 60 |
| 75. | Kuchary | A. Zamojski, J. Grabski | 272 ha | 49 |
| 76. | Szkudła | Eleonora von Lanvendorff | 543 ha | 71 |
| 77. | Czerminek | Zofia Tadrzyńska | 311 ha | 43 |
| 78. | Macew | hr. Stefan Zamoyski z Jedlca | (150 ha) | – |
| 79. | Gołuchów | Adam Czartoryski | (429 ha) | – |
| 80. | Czechel | R. Hoffman | (240 ha) | – |
|
14. Okręg Dębno |
||||
| 81. | Dębno | Gerhardt Carst |
272 ha | 32 |
| 82. | Lutynia | Gerhardt Carst |
169 ha | 20 |
| 83. | Franciszków | Gerhardt Carst |
67 ha | 9 |
| 84. | Chrzan | Gerhardt Carst |
330 ha | 46 |
|
15. Okręg Pleszew |
||||
| 85. | Chorzew | Charazirski | 176 ha | 26 |
| 86. | Brzezie | Joachim Rudolf Lessen | 424 ha | 44 |
| 87. | Lenartowice | Julian von Jouanne | 417 ha | 67 |
| 88. | Korzkwy | Artur Szenic | (360 ha) | – |
| 89. | Baranówek | Chrystian Jouanne | 312 ha | 53 |
| 90. | Malinie | Claus von Jouanne | 272 ha | 52 |
| 91. | Marszew | dr Zbigniew Cichowicz | (610 ha) | – |
|
16. Okręg Taczanów |
||||
| 92. | Taczanów | Jan Taczanowski | (520 ha) | – |
| 93. | Sowina | Wacław Taczanowski | (530 ha) | – |
| 94. | Bógwidze | Wacław Taczanowski | (350 ha) | – |
| 95. | Borucin | Fryderyk Becker | 170 ha | 17 |
| 96. | Czarnuszka | Stanisław Morawski | 256 ha | 42 |
|
17. Okręg Śmiełów |
||||
| 97. | Lgów | dr Zdzisław Skarżyński | 329 ha | 40 |
| 98. | Śmiełów | Józef Chełkowski | (690 ha) | – |
| 99. | Brzóstków | dr Bogumił Hebanowski | 284 ha | 40 |
| 100. | Żółków | Skarb Państwa (II RP) | 85 ha | 6 |
| 101. | Pawłowice | Skarb Państwa (II RP) | 184 ha | 26 |
| 102. | Gąsiorowo | Józef Chełkowski | 233 ha | 28 |
|
18. Okręg Taczanów |
||||
| 103. | Bronów | Karol Wollman | 418 ha | PIHR |
| 104. | Karmin | Edward Morawski | (900 ha) | – |
|
Razem: |
20 975 ha | 3162 rodzin |
||
| Średnio każda rodzina otrzymała w ramach reformy rolnej: | 6,6 ha | |||
PNZ – Państwowe Nieruchomości Ziemskie
PIHR – Państwowy Instytut Hodowli Roślin
(… ha) – jeszcze nie rozparcelowane majątki, ilość hektarów (stan na 27 kwietnia 1945 r.)
Beneficjenci – ilość rodzin, które otrzymały parcele
Obszar – obszar majątku objęty parcelacją
Reformę rolną na terenie powiatu jarocińskiego przeprowadzono bardzo szybko. Do parcelacji 104 majątków ziemskich przystąpiono jeszcze przed oficjalnym zakończeniem II wojny światowej. Było to dokładnie 25 marca 1945 r. W Starostwie Powiatowym liczono, że uda się rozparcelować wszystkie majątki w ciągu jednego miesiąca (sic!) Wystarczył zatem jeden miesiąc 1945 r., by zniszczyć kilkupokoleniowe dzieło ziemiaństwa z terenu powiatu. Faktycznie, tempo parcelacji było bardzo duże. Do 7 kwietnia 1945 r. rozparcelowano dziesięć majątków o łącznej powierzchni 7000 ha. W toku parcelacji były dalsze 34 majątki o ogólnym obszarze 14 000 ha.
W celu wytyczenia nowych działek, Powiatowy Urząd Ziemski zatrudnił dodatkowych mierniczych, którzy w szybkim tempie przystąpili do pracy. Ziemię w ramach reformy rolnej, stan na koniec kwietnia 1945 r., otrzymały łącznie 3162 rodziny, między które rozparcelowano 20 975 ha. Średnia parcela w tym okresie wyniosła zatem ok. 6,6 ha. Wskazane w tabeli nierozparcelowane gospodarstwa zostały w późniejszym czasie przeznaczone na inne cele publiczne, ośrodki kultury rolnej i państwowe gospodarstwa rolne. Dzięki temu wiele z nich zachowało się w całości. Ogólny obszar użytków rolnych wszystkich 104 majątków na terenie powiatu jarocińskiego wynosił w kwietniu 1945 r. 33 166 ha, natomiast całkowity obszar tych majątków wraz z nieruchomościami 38 546 ha. Z parcelacji wyłączono całkowicie 418 ha i częściowo 1930 ha oraz wstrzymano się z podziałem w stosunku do 190 ha.
Ostatecznie władza komunistyczna przeznaczyła do parcelacji 31 084 ha, z czego służba folwarczna (stan na 27 kwietnia 1945 r.) otrzymała w ramach reformy rolnej 16 667 ha (2115 rodzin), bezrolni chłopi 1849 ha (287 rodzin), gospodarstwa karłowate 1567 ha (248 rodzin), chłopi małorolni 1194 ha (235 rodzin), chłopi średniorolni 829 ha (215 rodzin), a rzemieślnicy 240 ha (92 rodziny). Przebieg reformy rolnej według słów starosty Mieczysława Piosika był spokojny i zadowalający.
Na wszystkich majątkach powyżej 100 ha zostały zorganizowane komitety folwarczne. W majątkach tych sporządzano także spisy inwentaryzacyjne. Podzielono je na 18 okręgów, tzw. kluczy. Na czele każdego z nich stał administrator. Gospodarstwa poniemieckie oddano pod tymczasowy zarząd gospodarzom, którzy ucierpieli podczas działań wojennych. Było to rozwiązanie prowizoryczne, ale dawało takim rodzinom szansę na przetrwanie trudnych czasów powojennych. Nie na wszystkie parcele znajdowali się chętni. W Roszkówku do rozparcelowania pozostało na przykład 14 ha ziemi. W sumie w kwietniu 1945 r. nabywców nie znalazło na terenie powiatu 5653 proponowanych hektarów, reszta majątków była w toku parcelacji.
Parcelacji dokonywały trzyosobowe komisje podziału ziemi, które kwalifikowały uprawnionych do jej otrzymania. Przykładowo w skład komisji w Roszkowie, odpowiedzialnej za podział byłego folwarku księcia Hugona von Radolina, wchodzili: Wawrzyn Mikołajczak, Jan Andrzejczak i Józef Małecki. Dnia 25 marca 1945 r. zakwalifikowali oni do skorzystania z reformy rolnej 36 rodzin. Każda z nich miała otrzymać po 7 ha, jedynie czterem rodzinom rzemieślniczym przydzielono po 2 ha. Uprawnione do reformy w Roszkowie były dalsze 23 rodziny. Ostatecznie 417 ha podzielono między 50 rodzin.
Walka o schedę po wszystkich dobrach księcia von Radolina była zażarta. Miejska Rada Narodowa i Zarząd Miejski w Jarocinie, mając na uwadze w przyszłości rozwój miasta, sprzeciwili się podziałowi majątków Bogusław i Leszczyce, znajdujących się w granicach administracyjnych miasta. Argumentowali, że w sposób definitywny zablokowałoby to rozbudowę budownictwa mieszkaniowego. Na dawnych ziemiach folwarku Radolińskich planowano założyć ogródki działkowe dla 400 rodzin z Jarocina. W październiku 1945 r. starania miasta w tej sprawie poparła Powiatowa Rada Narodowa. Nie przychylił się jednak do niej Komisarz Ziemski Powiatowego Urzędu Ziemskiego w Jarocinie argumentując, że majątek był rozparcelowany jako pierwszy i stąd wynikły błędy oraz pominięcie najważniejszych postulatów Zarządu Miejskiego. Dnia 26 marca 1946 r. wniosek Zarządu Miejskiego w Jarocinie oddaliło także Ministerstwo Rolnictwa i Reform Rolnych. Przejęciu części majątku na cele mieszkaniowe sprzeciwiły się również Komitet Wojewódzki PPR oraz koncesjonowane Stronnictwo Ludowe.
Lipiec 1945 r. to praktycznie koniec parcelacji. Rozczłonkowaniu uległo wówczas 95 majątków, kolejne 6 było w dalszej parcelacji. Powiatowy Związek „Samopomoc Chłopska” otrzymał resztówki, łącznie z 12 majątków.
Artykuł nie wyczerpuje tematu reformy rolnej, wręcz przeciwnie. Badania nad reformą rolną powinny być kontynuowane i głęboko wierzę, że uda się wkrótce uzyskać pełne dane dotyczące wszystkich 104 majątków, w szczególności dotyczących okresu maj-grudzień 1945 r.
Autor: Tomasz Cieślak
Bibliografia:
Archiwum Państwowe w Poznaniu.
Muzeum Regionalne w Jarocinie.
Księga adresowa gospodarstw rolnych woj. poznańskiego, red. A. Ostrowski, 1926.
Łuczak A., Reforma rolna i przemiany na wsi 1945-1948, „Zapiski Jarocińskie” 2010, nr 1/2 (18/19).
Orłowicz M., Ilustrowany przewodnik po Poznańskiem, Lwów-Warszawa 1920.
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. V, Warszawa 1884.
Żerków i Nowe Miasto nad Wartą, opr. P. Anders i in., Poznań 1997.
