Tablica upamiętniająca powstańców wielkopolskich w Jarocinie
Żołnierze pochodzący z ziemi jarocińskiej odegrali ważną rolę w zrywie zbrojnym z przełomu lat 1918/1919. Z chwilą wybuchu powstania wielkopolskiego oddział jarociński, któremu dowodził podporucznik Zbigniew Ostroróg-Gorzeński, liczył ponad 600 osób. Żołnierze, zorganizowani w pięciu kompaniach, uczestniczyli w walkach na wszystkich frontach powstania. Był to batalion przeszkolony, cechujący się karnością i zdyscyplinowaniem. Wziął udział w wielu zwycięskich bitwach.
Pamięć o powstańcach i ich czynach kultywowana była w mieście przez Towarzystwo Uczestników Powstania Wielkopolskiego, które zawiązało się tutaj w 1922 r. Jego głównym celem było wzmacnianie w społeczeństwie poczucia tożsamości narodowej oraz pielęgnowanie świadomości historycznej poprzez przygotowywanie obchodów ważnych dla dziejów państwa polskiego wydarzeń. Wkrótce organizacja podjęła też decyzję o uhonorowaniu powstańców pomnikiem. Szkic monumentu wykonał pochodzący z Mieszkowa znany rzeźbiarz, Władysław Marcinkowski. Na barokowym cokole stanąć miał żołnierz w mundurze powstańca, uderzający w bęben pobudkę: „Powstań Polsko! Powstań ludu polski, bo godzina wolności wybiła!”. Rzeźbiarz, wspólnie z Radą Miejską i Zbigniewem Ostroróg-Gorzeńskim wybrali lokalizację pomnika. Miał on zostać usytuowany w rynku, przy wylocie ulicy Św. Ducha. Dla koordynacji całości prac powołany został specjalny zespół osób, który przyjął nazwę Komitet Budowy Pomnika Wolności.
Zwrócił się on wkrótce do społeczeństwa jarocińskiego z odezwą o wsparcie moralne i finansowe przedsięwzięcia. Na łamach „Gazety Jarocińskiej” apelowano: Powstańcy wielkopolscy nie żałowali trudu, krwi i poświęcenia, by przez stworzenie faktu dokonanego dać silną podstawę do poparcia żądań naszych w Wersalu przyznania Ziem Zachodnich Polsce. Cześć im za to po wszystkie czasy! Aby tę cześć im okazać widomym jakimś znakiem, któryby pamięć o nich w najdalsze pokolenia przekazywał, aby obecne pokolenie zadokumentowało, iż odzyskaną wolność odczuło, odczuwa i ceni, Towarzystwo Powstańców Wielkopolskich w Jarocinie dało inicjatywę wzniesienia w Jarocinie „Pomnika Wolności” […]. Jarocin i powiat jarociński był bezsprzecznie pierwszym, który na ziemi Wielkopolskiej sformował karne jednostki polskiej siły zbrojnej, jakie następnie w licznych potyczkach z wrogiem zaświadczyły o swym patriotyzmie. Godną jest więc rzeczą, by taki pomnik wolności w Jarocinie był jednym z pierwszych, jaki stanie na ziemi Wielkopolskiej. Ziemia ta i tak nader jest uboga w pomniki polskie, a Jarocin w ogóle nie posiada żadnego widocznego symbolu polskości, u stóp którego moglibyśmy wielkie rocznice narodowe obchodzić i skupiać się w chwilach uroczystych.
Całość podjętych wówczas działań skończyła się niepowodzeniem. Nieustanna deprecjacja pieniądza spowodowała, że budowy pomnika trzeba było zaniechać. Informowano o tym społeczeństwo na łamach „Gazety Jarocińskiej”. Nie zrezygnowano jednak zupełnie z planów upamiętnienia poległych powstańców. Komitet Budowy Pomnika Wolności postanowił uwiecznić ich nazwiska na tablicy pamiątkowej. Zamierzano ją umieścić na murze okalającym kościół pw. św. Marcina od strony rynku, przy wejściu do krużganek. Odsłonięcie płyty zaplanowano na Święto 3 Maja. Koszt całości oszacowano pierwotnie na ok. 3 miliony marek, choć kwota ta okazała się w rzeczywistości dużo wyższa i wyniosła ponad 4,5 miliona.
Tak jak planowano, odsłonięcie tablicy odbyło się podczas uroczystości narodowych w dniu 3 maja 1923 r. Program obchodów tego dnia był niezwykle bogaty. Rankiem towarzystwa i organizacje społeczne przemaszerowały do nowo założonego parku miejskiego przy ulicy Hallera, gdzie przed kilkoma laty odbywały się pierwsze ćwiczenia wojskowe jarocińskiego baonu pod dowództwem Z. Ostroróg-Gorzeńskiego. Na pamiątkę tych wydarzeń parkowi nadano imię komendanta. Postawiono tu także kiosk dla inwalidy wojennego. Uroczystości rozpoczęły się od przemówienia burmistrza Jarocina, Czesława Łukowskiego. Następnie ks. Ignacy Niedźwiedziński dokonał poświęcenia parku oraz kiosku, a koło śpiewacze uświetniło ceremonię swoim występem. Dalej rozpoczął się wymarsz wszystkich obecnych na rynek. W pochodzie udział wzięli: orkiestra wojskowa, wojsko, powstańcy, bractwo strzeleckie, członkowie „Sokoła”, harcerze, dzieci i młodzież szkolna, członkowie Magistratu, Rady Miejskiej, Czerwonego Krzyża, przemysłowcy, robotnicy, kolejarze oraz straż ogniowa. Na rynku ks. prefekt Grzegorz Handke odprawił mszę polową. Po Eucharystii odbyła się uroczystość odsłonięcia tablicy pamiątkowej ku czci powstańców. Poświęcił ją ks. I. Niedźwiedziński. Orkiestra zagrała Mazurka Dąbrowskiego, a chór kościelny odśpiewał pieśń „Boże zmiłuj się”. Swoje przemówienia wygłosili: ppłk Kalczyński z 69. pułku piechoty, prezes Rady Miejskiej Tomasz Jachowski oraz dyrektor Szkoły Wydziałowej. Uroczystości zakończono odśpiewaniem „Roty”.
Pierwsza tablica upamiętniająca jarocińskich powstańców, istniejąca do dziś, umieszczona została na ogrodzeniu kościoła pw. św. Marcina od strony rynku, przy wejściu do krużganek. Wykonano ją z piaskowca. Płyta o kształcie zbliżonym do prostokąta posiada wymiary 114 ˟ 133 cm. W jej górnej części umieszczono napis POLEGŁYM BOHATEROM. Niżej widnieje wizerunek orła w koronie, a pod nim wypisano na szarfie dokończenie powyższych słów: PUŁKU POWSTAŃCÓW JAROCIŃSKICH. Po bokach szarfy dodano jeszcze numerację jednostki: 11.P. STRZ. W. W środkowej części znalazły się nazwiska 13 powstańców z ziemi jarocińskiej z datami ich śmierci, poległych w styczniu lub lutym 1919 r. Na pierwszym miejscu wyróżniono Feliksa Łabędzkiego, który zginął w początkowych dniach walk. Pozostałych wymieniono w dwóch kolumnach. Są to: Malinowski Stefan, Pejka Józef, Grajka Franciszek, Paluszkiewicz Józef, Napierkowski Stanisław, Korzeniowski Tomasz, Bernau Kazimierz, Florczak Tomasz, Talaga Stanisław, Macioszyk Stanisław, Dziubaczyk Stanisław oraz Bargiel Szczepan. Pod nazwiskami wyryto napis CZEŚĆ ICH PAMIĘCI. U dołu tablicy umieszczono pośrodku krzyż powstańczy, otoczony liśćmi dębu i palm.
W okresie międzywojennym przy tablicy odbywały się uroczystości z okazji rocznic narodowych i świąt państwowych. Płyta szczęśliwie nie została zniszczona po wkroczeniu Niemców w 1939 r. – przez cały okres okupacji zasłonięta była dużą niemiecką tablicą informacyjną. Wkrótce po zakończeniu wojny została odnowiona. Do kolejnej renowacji doszło w 1987 r. Ostatnie prace remontowe wykonano staraniem parafii pw. św. Marcina w Jarocinie w 2013 r. Tablica została gruntownie odrestaurowana i ponownie odsłonięta dokładnie w 95. rocznicę wybuchu powstania wielkopolskiego.
Autor: Ilona Kaczmarek
Ważniejsza bibliografia:
„Gazeta Jarocińska” 1922-1923.
