Harcerstwo w Jarocinie, cz. II: W wolnej Polsce
Odzyskanie przez Polskę niepodległości otwarło nowy rozdział w dziejach harcerstwa, bo pod tą nazwą były odtąd kontynuowane idee skautingu. W Jarocinie swą działalność prowadziła nadal 1. Drużyna im. Władysława Jagiełły, która od ok. 1920 r. posiadała własny sztandar. Marian Chwieralski utworzył wkrótce w Jarocinie drugą drużynę pozaszkolną, noszącą imię Tadeusza Kościuszki. W latach 30. istniał przy niej Harcerski Klub Sportowy. Ta prężnie działająca organizacja skupiała w sobie kilka sekcji, a największe sukcesy odnosiła w boksie. W styczniu 1934 r. Klub urządził w parku na stawie księcia Radolina wielki festyn sportowy, na który składały się rozgrywki w hokeju, biegi na łyżwach, jazdy figurowe i tańce na lodzie.
W kwietniu 1921 r. założona została drużyna gimnazjalna, której patronował Józef Poniatowski. Na jej drużynowego wybrano Leona Romałę. Początkowo działalność jednostki nie rozwijała się pomyślnie, ale po reorganizacji w 1924 r. drużyna funkcjonowała nader aktywnie. W 1926 r. urządzono pierwszy obóz w tatrzańskiej miejscowości Murzasichle. Warto też odnotować istnienie przy drużynie Koła Przyjaciół Harcerstwa, któremu przewodniczył budowniczy Kazimierz Sobieraj. Jego zadaniem było przede wszystkim zbieranie funduszy na organizowanie letnich obozów wakacyjnych. Stan drużyny na przełomie lat 1928/1929 wynosił 45 członków. W 1932 r. harcerzy było 60. Zbiórki zastępów odbywały się w trzy pierwsze soboty miesiąca, a w ostatnią sobotę spotykała się cała drużyna. Harcerze posiadali swój własny proporzec, do dziś przechowywany w budynku szkoły przy ulicy T. Kościuszki.
W latach 20. odnotowano działalność 4. Drużyny Harcerskiej im. Stefana Czarnieckiego, istniejącej przy męskiej szkole powszechnej. Samodzielnie istniała ona kilkanaście lat. W 1937 r. doszło do dużych zmian organizacyjnych wśród jarocińskich harcerzy. Drużyny im. T. Kościuszki oraz S. Czarnieckiego połączyły się z Drużyną im. W. Jagiełły, którą kierował Franciszek Lubiatowski. Swoje lokum harcerze mieli w budynku szkolnym mieszczącym się przy ulicy Hallera.
Ruch harcerski w Jarocinie rozwijał się coraz intensywniej. Organizacja z roku na rok gromadziła więcej młodzieży. W krótkim okresie czasu w mieście powstały trzy kolejne drużyny, tym razem skupiające tylko harcerki. Pierwsza żeńska drużyna założona została przy Szkole Wydziałowej dla dziewcząt przy ulicy Hallera, a patronowała jej Emilia Plater. Utworzyła ją w 1927 r. Maria Harasiewiczówna. Opiekowała się ona harcerkami ponad trzy lata. W 1930 r. opuściła Jarocin, by objąć posadę nauczycielki w Warszawie. Druhny pożegnały ją nastrojowym obozowiskiem, urządzonym na terenie Strzelnicy.
Ważnym wydarzeniem w życiu harcerek była uroczystość poświęcenia proporca, jaka odbyła się w dniu 14 grudnia 1930 r. Aktu tego dokonał kapelan drużyny, ks. Stanisław Badura. Zorganizowano wówczas uroczystą akademię, na którą przybyli m.in. Rodzice Chrzestni Proporca. Wieczór urozmaicały deklamacje druhen, śpiewy, muzyka fortepianowa oraz wystawiona przez harcerki sztuka „W opiece Marii”. Główną organizatorką akademii była ich opiekunka Stanisława Poznańska.
Pierwsza żeńska drużyna harcerska istniała w mieście pięć lat. W 1932 r. likwidacji uległa Szkoła Wydziałowa w Jarocinie. Wraz z nią rozwiązano działającą w placówce organizację harcerską. Jej majątek przeszedł na własność innych jarocińskich drużyn, a uczennice wstąpiły w większości w szeregi drużyny pozaszkolnej dziewcząt.
W 1930 r. założono drugą żeńską drużynę harcerską, działającą przy szkole im. Królowej Jadwigi w Jarocinie i noszącą jej imię. Inicjatorką jej powstania była kierowniczka szkoły Zofia Janowska. Drużynową została Wanda Drachowska. Organizacja w 1932 r. zrzeszała ponad 40 harcerek, zgrupowanych w trzech zastępach. Pierwszym obozem zorganizowanym przez druhny były trzytygodniowe kolonie w Łabędziu na Pomorzu na przełomie czerwca i lipca 1934 r. W roku następnym urządzono obóz do Gołuchowa, który traktowany był jako sprawdzian umiejętności przed wielkim zlotem w Spale. W latach kolejnych druhny biwakowały w Malinowie na Wołyniu, w Kościelisku w Tatrach oraz w Mrozowie pod Wyrzyskiem. Do stałych inicjatyw podejmowanych przez harcerki należało urządzanie święta ku czci patronki Królowej Jadwigi w dniu jej imienin, które przypadały w październiku. W 1936 r. druhny zorganizowały w ćwiczni przy szkole męskiej Bal Wiosny, z popisami artystyczno-wokalnymi i tańcami narodowymi.
Znaczącym wydarzeniem w życiu drużyny było uroczyste otwarcie harcówki w szkole w dniu 29 listopada 1932 r. Niemniej ważnym przeżyciem było poświęcenie proporca, którego dokonał w styczniu 1935 r. ks. Bolesław Burian na noworocznym spotkaniu. Fundatorem chorągwi było Koło Przyjaciół Harcerstwa. Na prawej stronie proporca umieszczono pośrodku lilijkę harcerską, przedzielającą słowo CZUWAJ. Na drugiej stronie w trzech wierszach naniesiono napis: 1 DRUŻ. HARCEREK/IM. KR. JADWIGI/w JAROCINIE. Proporzec uszyto z bordowej atłasowej tkaniny, wszystkie aplikacje wyhaftowano w kolorze żółtym. Przechowywany jest on do dziś w zbiorach Muzeum Regionalnego w Jarocinie.
W 1931 r. zaczęła się tworzyć w mieście trzecia żeńska organizacja harcerska, skupiająca dziewczęta pozaszkolne od lat 14. Utworzyła ją Wanda Filipczakówna. Po zlikwidowaniu drużyny działającej przy Szkole Wydziałowej, to tutaj właśnie wstąpiły głównie tamtejsze harcerki. Nowa drużyna nosić zaczęła imię Emilii Plater. Wcześniej patronowała jej Klaudyna Potocka. W 1938 r. harcerki otrzymały własną harcówkę, którą poświęcił ks. Bolesław Burian. W okresie tym drużyna liczyła 33 członkinie. Kilka miesięcy później było ich już ponad 50. Harcerki mocno angażowały się w rozpowszechnianie haseł skautowych. W sposób szczególny dbały o kulturę fizyczną, uprawiając wiele dyscyplin sportowych i osiągając dobre wyniki w różnych zawodach. Swoje główne święto ku czci patronki obchodziły 24 października.
Ostatnia jarocińska organizacja harcerska okresu międzywojennego powstała w połowie lat 30., z inicjatywy miejscowego zarządu koła Rodziny Kolejowej. W maju 1935 r. odbyło się zebranie konstytucyjne nowej jednostki, na które organizatorzy zaprosili m.in. komendantów jarocińskiego hufca harcerzy i harcerek. Nowa drużyna zrzeszać miała dzieci kolejarzy. Jej opiekunem został Ignacy Briske, a na drużynowego wybrano Józefa Górskiego. Pierwsza zbiórka nowej grupy odbyła się 28 maja w świetlicy Kolejowego Przysposobienia Wojskowego. Otrzymała ona nazwę 6. Drużyny Harcerskiej im. kpt. Franciszka Żwirki w Jarocinie. Popularnie mówiono na nią „czarna szóstka”. Drużyna szybko się rozwijała. We wrześniu 1936 r. utworzono przy niej krąg starszoharcerski i gromadę zuchową liczącą 24 członków. Józef Górski pełnił funkcję drużynowego do kwietnia 1937 r. Zastąpił go na tym stanowisku Franciszek Jaśkowiak.
Zwyczajem „czarnej szóstki” było organizowanie w styczniu wspólnego opłatka, podczas którego druhowie składali przyrzeczenia harcerskie. Wiosną i latem urządzano piesze lub rowerowe wycieczki, m.in. do Żerkowa, Wilkowyi oraz Wilczy. W lipcu 1937 r. zorganizowano pierwszy obóz drużyny w okolicach Dębna nad Wartą, w którym uczestniczyło 15 harcerzy. Program biwaku nastawiony był na poznanie życia obozowego: spanie pod namiotami, kąpiele w rzece oraz budowę szałasów.
Największym wydarzeniem w życiu harcerzy z 6. Drużyny im. kpt. Żwirki było sprawienie i poświęcenie proporca, które miało miejsce podczas uroczystości 25-lecia harcerstwa w Jarocinie. Wzór chorągwi zaprojektowany został przez cenionego miejscowego artystę, Mariana Poznańskiego. Drzewiec wykonał i podarował drużynie jej opiekun, Ignacy Briske. Proporzec miał kształt zaokrąglonego trójkąta. Prawa strona przedstawiała patrona harcerstwa św. Jerzego. Ukazano go w zbroi na koniu, z włócznią w ręku, którą celował w pokonanego smoka. W zachowanym do dziś projekcie proporca obraz ten opatrzono napisem BÓG I OJCZYZNA. Na stronie lewej wyszyto krzyż harcerski z nazwą chorągwi wielkopolskiej oraz drużyny.
Środowisko harcerzy od 1925 r. zorganizowane było terytorialnie w jarocińskim hufcu. Inicjatorem jego powstania i zarazem pierwszym komendantem był Franciszek Szymczak, nauczyciel męskiej szkoły powszechnej. Na posiedzeniu w 1926 r. komendantem hufca wybrany został druh wywiadowca Stanisław Borowiński. Powołał on natychmiast swoich współpracowników, w składzie: Marian Chwieralski (zastępca), Stefan Wichrowski (przyboczny), ks. Grzegorz Handke (kapelan), Antoni Maeusel (lekarz), Marian Owczarski (referent gospodarczy i skarbu) oraz Leon Paczyński (referent prasy i propagandy). W 1937 r. do jarocińskiego hufca, oprócz miejscowych drużyn, należały także Drużyna im. T. Kościuszki w Żerkowie, Drużyna im. Lisa-Kuli w Witaszycach oraz Drużyna im. Zawiszy Czarnego w Jaraczewie. W sumie zrzeszonych było ponad 300 harcerzy.
Po Stanisławie Borowińskim funkcję komendanta hufca w Jarocinie w okresie międzywojennym sprawowali kolejno: Szczepan Jagła (1929-1930), Feliks Wyszyński (1930-1931), Sylwester Kupczyk (1931-1935) oraz Franciszek Lubiatowski (1935-1939). W hufcu harcerek obowiązki komendantek pełniły Wanda Drachowska (1932-1935) i Zofia Janowska (1937-1938).
Harcerstwo cieszyło się sympatią i przychylnością społeczności lokalnej. Przejawem tych postaw było powstanie w 1930 r. przy jarocińskim hufcu Koła Przyjaciół Harcerstwa, które materialnie i moralnie wspierało działalność drużyn. Jego wieloletnim prezesem był Teofil Filipczak, kierownik szkoły męskiej. Z urzędu wchodzili do Koła kapelan hufcowy ks. Bolesław Burian, lekarz hufcowy dr Tyczkowski, komendant hufca i opiekunowie drużyn. Zwyczajem było organizowanie przez Koło w okresie Zielonych Świątek tzw. Tygodnia Harcerza, które miało na celu propagowanie idei harcerstwa wśród społeczeństwa. Program tych uroczystości przewidywał zazwyczaj akademie, koncerty, podchody, wykłady, wystawy harcerskie, składanie wieńców na grobach powstańców wielkopolskich, defilady z prezentacją dorobku drużyn oraz pokazy budowania obozów. Organizowano także ogniska przy Strzelnicy, na które licznie zapraszano gości.
Zasługą Koła Przyjaciół Harcerstwa było również urządzanie letnich obozów, wieczornic oraz zabaw. Kadrę kierowniczą wysyłano na kursy instruktorskie i szkolenia. Z inicjatywy Koła zorganizowano chór harcerski oraz urządzono bibliotekę dla drużyn pozaszkolnych. Największym przedsięwzięciem było stworzenie świetlicy harcerskiej, która mieściła się obok komendy Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego, naprzeciwko Starostwa. Udało się ją wybudować dzięki wydatnej pomocy mieszkańców miasta. Uroczyste otwarcie lokalu miało miejsce w październiku 1932 r. Aktu poświęcenia dokonał ks. kapelan Bolesław Burian.
Na szczególną uwagę zasługuje udział jarocińskich harcerzy w zlocie zorganizowanym w Poznaniu w 1932 r. z okazji 20-lecia istnienia harcerstwa w Wielkopolsce, na który udało się z miasta 47 osób pod przewodnictwem ks. Bolesława Buriana. W następnym roku kapelan wspólnie z Włodzimierzem Sobierajem uczestniczył w światowym zjeździe harcerzy Jamboree, jaki odbył się w Gödöllő na Węgrzech. Wspomnieć też trzeba, że jarocińscy harcerze i harcerki w liczbie 90 osób reprezentowali Jarocin na jubileuszowym zlocie w Spale w lipcu 1935 r., zorganizowanym dla uczczenia 25. rocznicy powstania harcerstwa. Dwa lata później jarocińscy harcerze wzięli udział w adresie hołdowniczym dla Prezydenta RP Ignacego Mościckiego, który organizowała dla wszystkich hufców regionu Chorągiew Wielkopolska. W dniu 29 kwietnia na dziedzińcu szkoły męskiej, w obecności Franciszka Lubiatowskiego, miało miejsce uroczyste przekazanie sztafet z Pleszewa, Koźmina i Gostynia. Jarocińscy harcerze – cykliści posłali dalej sztafety do Środy Wielkopolskiej, a od nich odbierali ją kolejni skauci. Do Warszawy adresy hołdownicze dotarły w Święto 3 Maja.
Okazją do spotkań i szerzenia harcerskich tradycji były uroczystości Dnia Myśli Braterskiej – święta przyjaźni, które obchodzono na całym świecie 22 lutego, w dniu urodzin założyciela skautingu Roberta Baden-Powella. Członkowie jarocińskich drużyn organizowali także obchody ku czci patrona harcerzy, św. Jerzego. Angażowali się ponadto w święta o charakterze narodowym, jak imieniny Prezydenta Ignacego Mościckiego albo rocznice zgonu Marszałka Józefa Piłsudskiego. Uświetniali także swoją obecnością uroczystości religijne.
Wydarzeniem dużej wagi były obchody 25-lecia harcerstwa w Jarocinie. Jubileusz ten postanowiono uczcić obozem, który rozbito w lasku nieopodal Strzelnicy Bractwa Kurkowego. Właściwe uroczystości miały miejsce w niedzielę 12 czerwca 1938 r. Wszystkie drużyny, towarzystwa i zaproszeni goście zgromadzili się rankiem na dziedzińcu szkoły przy ulicy Hallera. Wspólnie udali się na mszę świętą do kościoła pw. Chrystusa Króla. Uroczyste kazanie wygłosił kapelan hufca ks. Bolesław Burian. Podczas nabożeństwa poświęcony został proporzec Drużyny im. kpt. Żwirki. Kolejnym punktem programu była defilada na rynku. Stamtąd wszyscy przeszli do szkoły powszechnej, gdzie na dziedzińcu odbyło się zebranie jubileuszowe. Komendant hufca Franciszek Lubiatowski wygłosił sprawozdanie z 25-letniej działalności harcerzy w Jarocinie. Były okolicznościowe przemówienia, śpiewy, życzenia i podziękowania. W trakcie uroczystości szef harcerstwa wielkopolskiego Zygmunt Lange wręczył drużynowemu „czarnej szóstki” Franciszkowi Jaśkowiakowi nowo poświęcony proporzec. Następnie delegacja harcerzy udała się na cmentarz, by złożyć wieniec na grobie powstańców wielkopolskich. Pozostali zaproszeni zostali na obiad. Zakończeniem obchodów było ognisko na terenie Strzelnicy. Wcześniej miały miejsce zwiedzanie obozu i kilkugodzinne pokazy drużyn.
Ostatnim znaczącym przedsięwzięciem podjętym przez jarocińskie drużyny przed wybuchem wojny była organizacja w kwietniu 1939 r. trzydniowej wystawy harcerskiej. Urządzono ją w ćwiczni miejskiej przy ulicy Moniuszki w ramach obchodów patrona harcerstwa, św. Jerzego. Ekspozycja składała się z kilku części i ukazywała dorobek harcerzy w wielu dziedzinach. Podziwiać było można następujące stoiska: kronikarstwa i fotografii; filatelistyki; sportu i wychowania fizycznego, łączności i sygnalizacji; samarytanki; pionierki; terenoznawstwa i służby polowej oraz obozownictwa. Uwagę zwracały wykonane przez druhów makiety mostów, samolotów i kajaków.
Wybuch wojny w 1939 r. położył kres dotychczasowej działalności harcerskiej, ale nie zdołał jej całkowicie przerwać. Harcerze w miarę możliwości nadal się spotykali, ale już w zupełnie innych celach. Nowa rzeczywistość wymusiła zmiany w ich dotychczasowej pracy. Harcerze prowadzili odtąd działalność konspiracyjną, spontanicznie stając w obronie ojczyzny. Swoim działaniem wzmacniali postawy narodowe i obywatelskie. Zdali egzamin zarówno z odwagi, jak i patriotyzmu.
Autor: Ilona Kaczmarek
Bibliografia:
Kaczmarek I., Początki harcerstwa na Ziemi Jarocińskiej, „Zapiski Jarocińskie” 2013, nr 1-2 (26/27).
