Zabytki architektury i budownictwa w mieście oraz gminie Jarocin
W gminie Jarocin znajdują się 832 zewidencjonowane zabytki nieruchome (stan na 20.11.2017 r.) Zdecydowaną większość stanowią tu zabytki architektury i budownictwa, których jest 783. Poza budynkami i budowlami w tzw. wykazie konserwatorskim znajdują się ponadto cmentarze (20), parki i ogrody (19) oraz zabytkowe układy urbanistyczne i ruralistyczne (10).
Ponad połowa (398) wszystkich gminnych zabytków architektury i budownictwa znajduje się w Jarocinie. Do rejestru zabytków wpisano 29 najcenniejszych obiektów z terenu miasta, co stanowi ok. 7,3% ogółu zabytkowych budynków w Jarocinie. Do najstarszych i najcenniejszych obiektów należą ruiny kościoła szpitalnego pw. Św. Ducha (murowany kościół z 1516 r.; od 1833 r. w ruinie) oraz kościół parafialny pw. św. Marcina (wybudowany przed 1610 r., z kaplicą Matki Boskiej Bolesnej z 1677 r., kaplicą św. Stanisława Kostki z lat 1773-1775, przebudowany 1773-1775, odnowiony 1838 i 1910 r.) Kościół parafialny pw. św. Marcina objęto ochroną konserwatorską w okresie międzywojennym – w 1931 r., natomiast ruiny kościoła szpitalnego pw. Św. Ducha figurują w rejestrze zabytków od 1953 r. Architekturę rezydencjonalną reprezentują tzw. Skarbczyk, pochodzący z początku XVI w. (w obecnej formie z 1894 r.) oraz pałac Radolińskich z lat 1836-1850, rozbudowany w 1911 r. i po 1917 r. Najciekawszym przedstawicielem świeckiego budownictwa użyteczności publicznej jest jarociński ratusz z lat 1799-1804, przebudowany w 1854 r. i 1907 r.
Poza Jarocinem znajduje się 385 zabytkowych budynków i budowli. Do rejestru zabytków wpisano 27 najcenniejszych obiektów z terenów wiejskich. Proporcje zabytków rejestrowych i zewidencjonowanych kształtują się ogółem podobnie jak na terenie miasta. Architekturę rezydencjonalną reprezentują m.in. ruiny pałacu w Radlinie z lat 1570-1592 (przebudowany od 1730 r., rozbudowany od 1840 r.), dwór w Mieszkowie z II połowy XVIII w., dwór w Siedleminie z ok. 1830 r., czy dwór w Witaszycach z czwartej ćwierci XVIII w. Radlińskie ruiny objęto ochroną konserwatorską już w 1930 r. Najstarsze i najcenniejsze z obiektów sakralnych to kościół parafialny pw. św. Walentego w Radlinie z lat 1686-1688, restaurowany w latach 1783, 1837 i 1948-1950, z kaplicą grobową Opalińskich z lat 1611-1614, restaurowaną w latach 1887-1889 i w 1951 r. oraz kościół parafialny pw. św. Andrzeja Apostoła w Golinie z II połowy XVII w., odnowiony w 1739 r. Kościół w Radlinie figuruje w rejestrze zabytków od 1933 r. Poza budynkami wśród zabytków terenów wiejskich gminy Jarocin znajdują się też mosty na Lutyni usytuowane w Wilkowyi – oba wybudowano w 1914 r.
Poza Jarocinem największa liczba zewidencjonowanych zabytków znajduje się w miejscowościach Mieszków, Wilkowyja i Witaszyce (powyżej 30 w każdej z wymienionych wsi), najmniejsza zaś – w Annapolu, Bachorzewie, Cząszczewie, Dąbrowie, Kątach, Kadziaku, Osieku, Prusach, Wilczyńcu i Witaszyczkach (poniżej pięć w każdej z wymienionych wsi). Zabytki rejestrowe znajdują się też w Mieszkowie, Radlinie, Siedleminie, Wilkowyi i Witaszycach (po cztery obiekty w każdej z wymienionych wsi), Golinie i Potarzycy (po dwa obiekty) oraz Tarcach i Zakrzewie (po jednym obiekcie).
Liczba zabytków maleje. Obiekty nieposiadające wpisu do rejestru zabytków mają zbyt słabą ochronę prawną. Od 2000 r. z tzw. wykazu konserwatorskiego wykreślono z powodu wyburzenia lub przebudowy niemal 20% zewidencjonowanych zabytków z terenu gminy Jarocin.
Autor: Łukasz Witczak
