Zmierzch wielkopolskiego ziemiaństwa – Rusko
Widziane pozostałości zespołu parkowo-pałacowego w Rusku zrobiły na mnie ogromne wrażenie. Szczególny zachwyt wywarło na piszącym niezwykle długie ceglane ogrodzenie, bramy i samo założenie tego zespołu. Wszak należał do jednych z piękniejszych i ciekawszych założeń ziemiańskich w Wielkopolsce! Główną uwagę zwraca rozmach tego zespołu. Ukształtowany został w drugiej połowie XIX w., kiedy w 1870 r. Rusko przeszło w ręce bardzo wpływowej rodziny Czarneckich, a dokładnie hr. Zygmunta Czarneckiego seniora herbu Prus III (1823-1908), kolekcjonera numizmatów, literatury, fotografii i innych obiektów. Do końca swojego bogatego życia hrabia zgromadził prawie 13 000 woluminów, które utworzyły imponującą bibliotekę. Znalazła ona swoje miejsce właśnie w Rusku.
Hrabiostwo Czarneccy – Zygmunt i Maria
Historia Zygmunta Czarneckiego bardzo mnie urzekła, podobnie jak piękny pałac w Rusku, którego on i jego żona Maria z Giżyckich (1827-1914) byli właścicielami, i który swoje czasy świetności przeżywał w pierwszej połowie XX w. Zygmunt hr. Czarnecki, mimo okresu zaborów, pozostał prawdziwym polskim patriotą, wzorowym gospodarzem, oddanym pasjom ziemianinem i dobrym człowiekiem. Podobnymi przymiotami odznaczała się jego droga małżonka, pochodząca z Wołynia Maria z Giżyckich herbu Gozdawa, z którą dochowali się pięciu synów i jednej córki.
Wyjątkowe jest to, że hrabia posiadał pasję do starodruków i numizmatyki. Dzięki dobremu gospodarowaniu miał na to niezbędne fundusze. Zgromadził ponad 4500 okazów numizmatycznych, które w 1872 r. sprzedał warszawskiemu fotografowi Karolowi Beyerowi, i 13 000 woluminów, które zasiliły bibliotekę w Rusku (m.in. były to pierwsze przedruki dzieł Mikołaja Reja i Jana Kochanowskiego). Księgozbiór ten po jego śmierci trafił do biblioteki Baworowskich we Lwowie. Niektóre z cenniejszych dzieł udało się ocalić od wojennej zawieruchy i dziś stanowią zasób Biblioteki Narodowej w Warszawie.
Bardzo dobrze wspominali hrabiego najbliżsi współpracownicy, księża i służba pałacowa. Według Pani Andrzejczakowej, pokojówki z Dobrzycy, hrabia był człowiekiem dobrego serca, opiekuńczym. Na święta Bożego Narodzenia darował każdemu ze swojej służby po srebrnej marce i zawsze zwracał się do nich nie inaczej jak „dziecko moje”. Piękny to obraz harmonijnego współżycia między bogatym właścicielem licznych dóbr w Wielkopolsce a jego pracownikami na początku XX w. Miał ich sporo. Do Zygmunta Czarneckiego należały: Raszewy, Rusko, Siekowo i Dobrzyca.
Pałac w Rusku
Po sześciu latach od zakupu Ruska w 1870 r., dla nowego właściciela – hrabiego Zygmunta seniora, zaczęto tam wkrótce stawiać piękny i okazały neorenesansowy pałac, w którym swoje miejsce znalazła wspomniana już dwukrotnie biblioteka. Po wybudowaniu pałacu, wokół niego według projektu Marii Czarneckiej powstał park liczący ponad 7 ha. Wybudowano także murowane, imponujące ceglane ogrodzenie z dwoma neobarokowymi ozdobnymi i kutymi bramami oraz założono trzy stawy. Bramy stoją do dnia dzisiejszego i robią niesamowite wrażenie, nawet zamknięte. A stawy? Upływający czas i brak oddanego gospodarza nie był dla nich łaskawy. Zarosły i utraciły walor estetyczny.
W 1897 r. Rusko przeszło drogą dziedziczenia na najmłodszego syna Czarneckich, Zygmunta juniora (1866-1940). Senior hr. Zygmunt Czarnecki przeniósł się tymczasem pod koniec swojego życia do pałacu drugiego syna – Józefa, rezydującego w Dobrzycy. Zmarł 7 czerwca 1908 r., sześć lat przed swoją małżonką. Po jej śmierci obie trumny przeniesiono do grobowca rodzinnego w podziemiach kościoła w Nieparcie.
Czarneccy i Chłapowscy
Rusko miało niegdyś to szczęście, że w okresie dwudziestolecia międzywojennego ponownie połączyło dwa znakomite rody wielkopolskie: Czarneckich i Chłapowskich. Dnia 15 lutego 1935 r. w kaplicy pałacowej w Rusku odbył się ślub Henryka Chłapowskiego herbu Dryja (1903-1944) z hrabianką Barbarą Czarnecką z Ruska herbu Prus III (1903-1944), córką hr. Zygmunta juniora. Pan młody był ostatnim właścicielem Czerwonej Wsi (pow. kościański), wzmiankowanej w dokumentach już w 1237 r. Od 1744 r. aż do zakończenia II wojny światowej należała ona nieprzerwanie do Chłapowskich. Majątek w 1926 r. liczył bagatela 1277 ha! (pod koniec lat 30. miał już 1800 ha). Henryk był kawalerem maltańskim, ukończył Gimnazjum w Poznaniu i studia na wydziale Rolniczo-Leśnym Uniwersytetu Poznańskiego. Ślub Henryka i Barbary pobłogosławił sam Ojciec Święty, a odczytał je miejscowy proboszcz ks. Milke, o czym przypomniał Wojciech Talaga, który odnalazł stosowną notatkę w „Gazecie Jarocińskiej” z 1935 r. Była to niewątpliwie duża nobilitacja. Ślub poprzedził raut w Poznaniu z udziałem członków obu znamienitych rodzin.
Nie był to pierwszy ślub przedstawicieli tych rodzin. Warto wspomnieć, że matką hr. Zygmunta Czarneckiego seniora była Florentyna z baronów Chłapowskich herbu Dryja. Niestety losy przedstawicieli obu rodzin potoczyły się bardzo tragicznie w okresie II wojny światowej. Liczni ich przedstawiciele zginęli. Tragedia nie ominęła również Barbary. Henryk został przez Niemców zamordowany w powstaniu warszawskim w 1944 r.
Niezwykła to historia wielkiego polskiego rodu ziemiańskiego. Myślę tu o Czarneckich z Dobrzycy i Ruska, który posiadał liczne majątki w okolicach Jarocina i Pleszewa, i którego przedstawiciele oddani byli Polsce. A świadkiem ich bogactwa są dzisiejsze pozostałości zespołu parkowo-pałacowego w Rusku, który czeka na kolejnego w historii Zygmunta… Obecnie zespół parkowo-pałacowy w Rusku znajduje się w prywatnych rękach i woła o lata dawnej świetności. Jego upadek rozpoczął się wraz z reformą rolną przeprowadzoną w 1945 r. Sam pałac ocalał tylko dzięki temu, że znajdowały się w nim biura potężnego PGR-u. Czy ma szansę ponownie odzyskać blask?
Autor: Tomasz Cieślak, Instytut Pamięci Narodowej
Bibliografia:
Balcer K., Dziedzice Dobrzycy w relacjach urzędowych, pamiętnikach i listach, „Notatki Dobrzyckie” 2005, nr 30.
Frąckowiak M., Zbiory biblioteczne Zygmunta Czarneckiego, „Notatki Dobrzyckie” 2002, nr 24.
Kąsinowska R., Dobrzyca. Fortalicja. Pałac. Muzeum, Dobrzyca 2007.
„Gazeta Jarocińska” z 24 stycznia 1935 r.
www.dobrzyca-muzeum.pl
