Referendum ludowe z 30 czerwca 1946 r. w pow. jarocińskim. Przebieg głosowania oraz prawdziwe wyniki, cz. II
Głosowanie referendalne
Samo głosowanie ludowe na terenie powiatu jarocińskiego przebiegało spokojnie. Jedynie w Lubomierzu pod wpływem naporu ludzi przewrócony został dowódca ochrony lokalu. W wyniku tego zdarzenia jeden z żołnierzy oddał ostrzegawczy strzał w powietrze. Miało to istotny wpływ na frekwencję w tym obwodzie, która okazała się jedną z najniższych. Sam obwód w dniu głosowania poddawano sześciokrotnej kontroli. Trzykrotnie z wizytacją przybył tam sam kierownik PUBP w Jarocinie, dwukrotnie pojawił się Instruktor Powiatowego PPR oraz Starosta Powiatowy. Władze musiały uznać sytuację w Lubomierzu za poważną, ponieważ bardzo duża część mieszkańców obwodu odmówiła głosowania. Komisja referendalna w Lubomierzu okazała się wyjątkowo pechowa. Dnia 1 lipca podczas transportu z Pleszewa do punktu zbiorczego w Jarocinie kart do głosowania, samochód z członkami komisji, instruktorem głosowania i funkcjonariuszem UB uderzył w drzewo. W wyniku tego wypadku śmierć poniósł przewodniczący komisji referendalnej Franciszek Klimecki.
Jak można było głosować?
Głosowanie referendalne rozpoczęło się o 700 rano i trwało nieprzerwanie do 2100. W przypadku oddania głosów przez wszystkich uprawnionych w danym obwodzie głosowanie można było uznać za zakończone. W lokalu przez cały okres głosowania musiał przebywać przewodniczący lub jego zastępca oraz co najmniej dwóch członków komisji. Karty do głosowania miały kolor biały, uniwersalny dla całej Polski, koperty natomiast różniły się kolorami w zależności od obwodu. Głosujący po otrzymaniu koperty i karty dopisywał przy każdym z trzech pytań odpowiedź TAK lub NIE. Przyjęto jeszcze dwa warianty oddawania głosów. Głosujący mógł postawić krzyżyk przy którymś z pytań. Oznaczało to również odpowiedź TAK, natomiast postawiona kreska odpowiedź NIE. Karty niewypełniane traktowane były jako karty z trzema odpowiedziami na TAK. Możliwość zamieszczania kresek i krzyżyków w ogromny sposób ułatwiała fałszowanie wyników poprzez zamienianie poziomej kreski na krzyżyk. Już na pierwszy rzut oka widać, że występowała w tej materii wyjątkowa dowolność.
Prawdziwe, utajnione przez władzę komunistyczną wyniki referendum
Poniżej prezentuję zestawienie prawdziwych, niepublikowanych wcześniej przez komunistów wyników głosowania ludowego z 30 czerwca 1946 r. w powiecie jarocińskim. Zostały one utajnione przez komunistyczne służby specjalne w 1946 r. i umieszczone w archiwum. Do wiadomości publicznej zostały podane zupełnie inne dane, niż te poniżej, oczywiście korzystne dla komunistów. W poniższym zestawieniu mogą pojawić się „błędy” wynikające z niechlujności funkcjonariuszy bezpieki, niewielu z nich miało pokończone więcej niż pięć klas szkoły powszechnej. Nie przywiązywano także zbytniej wagi do drobnych przesunięć, nie to było przecież istotą referendum. Miano poznać orientacyjne nastroje społeczeństwa, a poniżej prezentowane wyniki nigdy nie miały ujrzeć światła dziennego. Panował także potworny chaos, a członkowie aparatu referendalnego mieli jedynie do pomocy… liczydła.
| Obwód i nr |
Uprawnieni do głosowania frekwencja | Ilość oddanych głosów, w tym nieważnych | Pyt. I TAK | Pyt. II TAK | Pyt. III TAK | |
| Pyt. I NIE | Pyt. II NIE |
Pyt. III NIE
|
||||
| Jarocin | 1 | 2323
82,6% |
1920
54 |
260 | 711 | 1644 |
| 1606 | 1155 | 222 | ||||
| Jarocin | 2 | 2507
81,0% |
2032
42 |
271 | 738 | 1791 |
| 1720 | 1253 | 200 | ||||
| Jarocin | 3 | 2130
81,4% |
1735
39 |
215 | 689 | 1528 |
| 1481 | 1007 | 168 | ||||
| Jarocin | 4 | 1307
85,0% |
1112
41 |
128 | 379 | 854 |
| 448 | 697 | 222 | ||||
| Wilkowyja | 5 | 1578
95,0% |
1500
11 |
103 | 494 | 1340 |
| 1386 | 995 | 149 | ||||
| Mieszków | 6 | 1940
95,7% |
1858
31 |
93 | 637 | 1537 |
| 1734 | 1190 | 290 | ||||
| Siedlemin | 7 | 1964
94,9% |
1865
39 |
155 | 847 | 1516 |
| 1671 | 979 | 310 | ||||
| Witaszyce | 8 | 1779
100% |
1779
10 |
180 | 708 | 1583 |
| 1532 | 1004 | 129 | ||||
| Jaraczewo | 9 | 1680
90,1% |
1514
14 |
173 | 336 | 1123 |
| 1327 | 1164 | 377 | ||||
| Góra | 10 | 1475
97,1% |
1433
32 |
115 | 337 | 1401 |
| 1286 | 1064 | – | ||||
| Rusko | 11 | 1325
91,8% |
1217
221 |
104 | 661 | 1076 |
| 972 | 415 | – | ||||
| Boguszyn | 12 | 1697
95,3% |
1618
41 |
95 | 542 | 1339 |
| 1479 | 1032 | 237 | ||||
| Nowe Miasto | 13 | 1918
98,1% |
1883
25 |
230 | 924 | 1774 |
| 1629 | 933 | 84 | ||||
| Żerków | 14 | 2054
98% |
2013
b. d. |
b. d. | b. d. | b. d. |
| b. d. | b. d. | b. d. | ||||
| Antonin | 15 | 1672
97,5% |
1631
22 |
156 | 488 | 1265 |
| 1475 | 1143 | 366 | ||||
| Ludwinów | 16 | 1416
97,3% |
1378
11 |
110 | 586 | 119 |
| 1257 | 781 | 172 | ||||
| Kotlin | 17 | 2165
92,7% |
2008
4 |
154 | 536 | 1995 |
| 1850 | 1468 | 9 | ||||
| Racendów | 18 | 2007
96,1% |
1929
25 |
273 | 733 | 1390 |
| 1624 | 1174 | 518 | ||||
| Pleszew | 19 | 1371
85,9% |
1179
9 |
212 | 299 | 1169 |
| 956 | 873 | 6 | ||||
| Pleszew | 20 | 1258
93,0% |
1171
9 |
129 | 192 | 783 |
| 1042 | 979 | 388 | ||||
| Pleszew | 21 | 1768 | b. d.
b. d. |
b. d. | b. d. | b. d. |
| b. d. | b. d. | b. d. | ||||
| Pleszew | 22 | b. d. | b. d.
b. d. |
b. d. | b. d. | b. d. |
| b. d. | b. d. | b. d. | ||||
| Zawidowice | 23 | 1477
99,7% |
1474
24 |
163 | 316 | 1306 |
| 1313 | 1157 | 95 | ||||
| Kowalew | 24 | 1417
99,8% |
1415
7 |
166 | 360 | 1272 |
| 1242 | 1048 | 554 | ||||
| Dobra Nadzieja | 25 | 1024
95,3% |
976
85 |
132 | 353 | 551 |
| 759 | 538 | 340 | ||||
| Lubomierz | 26 | 1629
85,4% |
1392
20 |
242 | 576 | 943 |
| 1145 | 811 | 445 | ||||
| Czermin | 27 | 1619
99,8% |
1617
66 |
162 | 419 | 837 |
| 1355 | 1084 | 654 | ||||
| Wieczyn | 28 | 1642
95,9% |
1576
50 |
233 | 529 | 885 |
| 1299 | 996 | 638 | ||||
| Gołuchów | 29 | 2317
96,5% |
2237
23 |
179 | 830 | 1496 |
| 2035 | 1384 | 718 | ||||
| Kuchary | 30 | b. d | b. d.
b. d. |
b. d. | b. d. | b. d. |
| b. d. | b. d. | b. d. |
Podane w powyższej tabeli dane są ponad wszelką wątpliwość wiarygodne i są autentycznymi, zanotowanymi wynikami głosowania referendalnego z terenu powiatu jarocińskiego. Bezpieka szykując się do fałszerstwa chciała poznać faktyczny stopień poparcia, dlatego materiał zachowany w IPN jest niezwykle cenny i przełomowy. Zestawienia wyników dla 26 obwodów z 30 wypełniał funkcjonariusz UB na podstawie danych dostarczonych mu przez przewodniczącego lub członków komisji referendalnej. On sam nie mógł być obecny podczas liczenia głosów, dlatego na tym etapie, jeżeli doszło do fałszerstwa, miało ono ograniczony zasięg. Faktyczne wyniki referendum znane były także członkom komisji, w tym zasiadających w nich członkom PSL.
Interpretując wyniki referendum z terenu powiatu jarocińskiego, oparłem się na danych z 26 obwodów, które ponad wszelką wątpliwość są wiarygodne. Niestety na tym etapie badań nie udało się zweryfikować danych dotyczących dwóch obwodów w Pleszewie i jednego w Kucharach. Jedynie w Żerkowie znana jest liczba uprawnionych do głosowania oraz frekwencja. Na tej podstawie udało się ustalić, że do wyborów w tym obwodzie poszło 2054 osób. W całym powiecie uprawnionych do głosowania na podstawie danych z 27 komisji było prawie 46 691 osób.
W głosowaniu w 27 obwodach wzięło udział 43 492 osób, co stanowi 93,14% uprawnionych do głosowania mieszkańców powiatu jarocińskiego w tych komisjach. Znając dane głosowania 26 z 30 obwodów, przedstawione wyniki w odniesieniu do wszystkich obwodów są prawdopodobne na 86,6%. Z bardzo dużym prawdopodobieństwem należy również stwierdzić, że frekwencja oscylowała zdecydowanie powyżej 90%. Sami funkcjonariusze UB nie mieli powodu do fałszowania wyników referendum w sprawozdaniach do swoich przełożonych, zważywszy na fakt, że są one bardzo niekorzystne dla PPR.
Wyniki referendum ludowego z dnia 30 czerwca 1946 r. (dane pochodzą z 26 z 30 obwodów powiatu jarocińskiego)
| Pytanie I | Pytanie II | Pytanie III |
| TAK | TAK | TAK |
| 4433 (11,06%) | 14 220 (35,07%) | 32 517 (81,68%) |
| NIE | NIE | NIE |
| 35 623 (88,93%) | 26 324 (64,92%) | 7 291 (18,31%) |
Interpretacja wyników pochodzących z 26 obwodów głosowania na 30
Dane przedstawione w powyższej tabeli dopełniają obraz klęski partii komunistycznej. Przed referendum PSL, chcąc zademonstrować swój odmienny program, apelowało do mieszkańców o głosowanie na pierwsze pytanie dotyczące zniesienia Senatu NIE. Zapewne w innych okolicznościach politycznych ludowcy poparliby je w tym kształcie. Na pytanie o zniesienie Wyższej Izby Parlamentu, NIE w całym powiecie jarocińskim zakreśliło ponad 35 623 osób, co stanowi 88,93% wszystkich głosujących. Apel PPR o głosowanie na TAK posłuchało zaledwie 4433 mieszkańców powiatu (11,06%). Odpowiedzi na dwa pozostałe pytania miały mniejsze znaczenie polityczne. Warto jedynie zauważyć, że na drugie pytanie również prawie dwukrotnie więcej osób odpowiedziało NIE, natomiast na trzecie, na które do głosowania przecząco nawoływały środowiska związane z Narodowymi Siłami Zbrojnymi, NIE wskazało 18,31% mieszkańców. Realne poparcie dla reżimu komunistycznego na terenie powiatu jarocińskiego oscylowało w połowie 1946 r. zapewne poniżej 10%, ponieważ wynik zdobyty w referendum uzyskano głównie dzięki przymusowi i terrorowi. Poparcie na takim poziomie było zatem niewystarczające do przeprowadzenia rewolucyjnych zmian proponowanych przez PPR. Zapewne dane ze wszystkich 30 komisji niewiele różniły się od tych dostępnych.
Działalność UB w Jarocinie podczas akcji referendalnej
UB w pełni kontrolowało przebieg głosowania referendalnego. Każdy członek komisji był poddany pisemnej charakterystyce, która miała wykazać jego przydatność lub nieprzydatność dla bezpieki w zapowiadanych wyborach do Sejmu, a także wskazać przynależność partyjną i sympatie polityczne. Członkowie bezpartyjni, mimo niekiedy dużej sympatii dla partii Mikołajczyka, byli bardzo ostrożni w swoich poczynaniach z uwagi na ciągłą obecność w lokalu wyborczym funkcjonariusza UB, który skrzętnie notował ich antysystemową działalność. Nie wolno było notować wyników głosowania, ale wielu członków mimo zakazu sporządziło takie dane. Miało to zapobiec ewentualnym wyciekom prawdziwych danych z obwodów. Chcąc przeciwdziałać tym praktykom, w zarządzie wojewódzkim PSL w Poznaniu utworzono Biuro Prac Referendum, które miało zbierać prawdziwe i niesfałszowane wyniki referendum. Do dnia dzisiejszego zachowały się dane PSL z kilku komisji referendalnych z terenu powiatu. To także bardzo ważne źródło.
Na terenie Jarocina bezpośrednio za głosowanie referendalne odpowiedzialni byli m.in. funkcjonariusze UB Józef Nowakowski oraz Jan Basiński. Wymienieni w swoich sprawozdaniach sporządzili charakterystykę każdego z obwodów, interesując się głównie strukturą społeczną i zawodową członków komisji. Raporty zawierały między innymi takie stwierdzenia: „Elementy antydemokratyczne, bandy – żadne. Ulotek antydemokratycznych PSL-u nie było. Ogólny przebieg głosowania ludowego był spokojny. Aresztowań nie było. O godz. 2100 zakończono głosowanie.
Za ochronę lokali wyborczych odpowiadał 4. pułk Czołgów Ciężkich, który w tym czasie stacjonował w Jarocinie, oraz funkcjonariusze MO i ORMO. Oprócz ochrony lokali, w których odbywało się referendum, wojsko wykorzystywano do zadań propagandowych. W lokalu nr 3 służbę pełnił jeden oficer i dwóch wartowników oraz jeden funkcjonariusz MO. Była to tzw. „ochrona obwodu”, która w dniach poprzedzających głosowanie aktywnie agitowała za głosowaniem na 3 x TAK. Jan Basiński sam stwierdził: Obowiązki [członkowie ochrony – przyp. autora] spełniali bardzo sumiennie ochoczo a przede wszystkim odnosili się do obywateli bardzo grzecznie. Byli to żołnierze o dość wysokiej inteligencji i czysto zapatrywań demokratycznych. W lokalu nr 5 w Wilkowyi ochronę stanowiło czterech żołnierzy, w tym jeden oficer, dwóch funkcjonariuszy MO, trzech ORMO i jeden UB, podobnie było w Mieszkowie i w większości pozostałych lokali.
Sposobem, dzięki któremu UB orientowało się w nastrojach społecznych i upodobaniach politycznych, było pozyskiwanie agentów i informatorów wśród członków komisji wyborczych. Przykładowo w obwodzie nr 13 w Nowym Mieście poufnym informatorem UB był sam przewodniczący, wywodzący się z PPS oraz członek PPR, w Żerkowie z UB współpracował również przewodniczący (PPR), w Ludwinowie UB pozyskał dwóch informatorów, w tym przewodniczącego (PPR). Sytuacja, gdzie przewodniczący był na kontakcie poufnym z UB jako informator, była w większości przypadków oczywista, tak było również w obwodzie nr 18 w Racendowie, gdzie dwie osoby podające się za bezpartyjne i jedna jako członek PPR zostały dzięki doniesieniom agenturalnym rozpracowane jako sympatycy PSL.
Ustaleni przeze mnie funkcjonariusze Urzędu Bezpieczeństwa nadzorujący na terenie powiatu jarocińskiego referendum ludowe.
| Imię i nazwisko | Urząd Bezpieczeństwa | Kontrolowany obwód |
| Stanisław Sikorski | PUBP w Jarocinie | nr 5 |
| Jan Basiński | PUBP w Jarocinie | nr 3 |
| Józef Nowakowski | PUBP w Jarocinie | nr 1 |
| Stanisław Boruta | Ref. gm. Jaraczewo | nr 6 |
| Stanisław Dybalski | Ref. gm. Żerków | nr 8 |
| Stanisław Bobowicz | PUBP w Jarocinie | nr 10 |
| Mieczysław Wesołek | PUBP w Jarocinie | nr 11 |
| Józef Klarzyński | PUBP w Jarocinie | nr 12 |
| Andrzej Jakubowski | PUBP w Jarocinie | nr 13 |
| Zygmunt Kozłowski | PUBP w Jarocinie | nr 14 |
| Jan Skowroń | PUBP w Jarocinie | nr 16 |
| Franciszek Jankowiak | PUBP w Jarocinie | nr 17 |
| Michał Sobczak | PUBP w Jarocinie | nr 25 |
| Jerzy Minnicki | PUBP w Jarocinie | nr 26 |
| Piotr Marjański | PUBP w Jarocinie | nr 29 |
Podsumowanie
Wszystkie ugrupowania opozycyjne uważały, że głosowanie ludowe jest jednym wielkim oszustwem mającym odwrócić uwagę od dramatycznej sytuacji panującej w Polsce, a także ma na celu przełożenie terminu wyborów do Sejmu Ustawodawczego. W rzeczywistości tak było. Dla mieszkańców Jarocina i powiatu jarocińskiego najważniejsze jest, że światło dzienne ujrzały prawdziwe wyniki referendum ludowego z 30 czerwca 1946 r. W ten sposób można z całą stanowczością obalić „mit założycielski” partii komunistycznej na tym terenie. Z oddanych głosów wynika bowiem jednoznacznie, że strona niepodległościowa, reprezentowana przez PSL, uzyskała ok. 88,93% głosów. Na partie skupione w Bloku Demokratycznym (PPR, PPS, SL, SD, SP) padło zaledwie 11,06% głosów. Czy takie było faktyczne poparcie dla komunistów? Śmiem twierdzić, że jeszcze mniejsze. W ten oto sposób systematycznie przejmowali oni władzę, początkowo uzurpując sobie prawo do niej poprzez samodzielny wybór burmistrza Jarocina, starosty itd., a w późniejszych miesiącach fałszując kolejno wyniki do referendum ludowego, a później do Sejmu Ustawodawczego w styczniu 1947 r. W następnym artykule porównam wyniki referendum ludowego zanotowane przez członków PSL zasiadających w komisjach referendalnych, funkcjonariuszy UB oraz te podane oficjalne.
Autor: Tomasz Cieślak, Instytut Pamięci Narodowej w Poznaniu
Bibliografia:
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej.
Osękowski C., Referendum 30 czerwca 1946 roku w Polsce, Warszawa 2000.
Referendum z 30 czerwca 1946 roku w województwie poznańskim w dokumentach UB. Wybór źródeł, wybór i oprac. A. Chmielewska-Metka, T. Cieślak, P. Drzymała, W. Makuch, P. Orzechowski, A. Pawlicki, Poznań 2015.
Z polityki terroru. Głosowanie ludowe z 30 czerwca 1946 r. w raportach Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Wybór dokumentów, oprac. T. Kisielewski, M. Strzelecki, Bydgoszcz 2000.
