Udział jarociniaków w powstaniu wielkopolskim
U progu 1918 r. Jarocin należał do średniej wielkości miast w Wielkopolsce. Podobnie jak w wielu innych miejscowościach regionu i całego zaboru pruskiego, silnie rozwinięta tu była działalność konspiracyjna. Aktywność młodzieży, skupionej na początku XX w. w takich organizacjach jak skauting czy „Sokół”, zaowocowała później licznym poparciem Polaków dla działań niepodległościowych. Pierwsze tajne komórki władzy cywilnej w powiecie jarocińskim powstały w lipcu 1918 r. Powołano wówczas Powiatowy Komitet Obywatelski, podlegający centrali poznańskiej. Na jego czele stanął Bogumił Hebanowski z Brzóstkowa, zastępował go ks. Ignacy Niedźwiedziński. W jarocińskich koszarach w okolicach przełomu sierpnia i września 1918 r. powstała spiskowa organizacja „Jedność”. Należeli do niej żołnierze polskiej narodowości. W jednostce wojskowej stacjonował wówczas zapasowy batalion 46. pułku piechoty Graf Kirchbach w liczbie ok. 800 osób.
Wybuch rewolucji w Niemczech pod koniec października 1918 r. przyśpieszył rozwój dalszych wydarzeń w zaborze pruskim. Do Jarocina informacje o rozruchach w Berlinie dotarły bardzo szybko za sprawą Michała Hybiaka z Noskowa, który był naocznym świadkiem tych wydarzeń. W koszarach w nocy z 8/9 listopada grupa żołnierzy z jarocińskiego garnizonu podniosła bunt, na którego czele stanął Bronisław Kirchner. Wojskowi zajęli strategiczne punkty w mieście, takie jak urząd pocztowy, dworzec oraz więzienie. Ogłoszono powstanie Rady Żołnierskiej (pierwszej w Wielkopolsce) na czele z Ignacym Adamczewskim. Połączyła się ona wkrótce z utworzoną 10 listopada Radą Robotników, tworząc Jarocińską Radę Robotniczo-Żołnierską.
Duży entuzjazm wśród żołnierzy wywołała informacja o abdykacji cesarza Niemiec Wilhelma II i o zawieszeniu broni, kończącym wojnę. W Jarocinie w dniu 11 listopada zwołano wiec wszystkich mundurowych z garnizonu. Wkrótce utworzono oddział polskich żołnierzy, którym kierował B. Kirchner. Pełnili oni odwachy na dworcu, parowozowni, przy mostach kolejowych i w innych ważnych punktach miasta. Do koszar, na wieść o organizowaniu się wojska polskiego, zaczęli masowo zgłaszać się ochotnicy. Wobec ciągłego ich napływu, utworzono biuro werbunkowe. Z końcem listopada, na prośbę działaczy „Jedności”, komendę nad polską jednostką objął oficer Zbigniew Ostroróg-Gorzeński z Tarzec (mianowany później przez sztab główny dowódcą VI Okręgu Wojskowego z siedzibą w Jarocinie). W chwili wybuchu powstania 27 grudnia 1918 r. oddział jarociński liczył już ok. 600 mundurowych. Oficjalne przejęcie przez Polaków władzy w mieście miało miejsce 1 stycznia 1919 r. Odbyła się wówczas na rynku podniosła uroczystość z defiladą wojskową. Na ratuszu wywieszono polski sztandar.
Batalion jarociński, cechujący się karnością i zdyscyplinowaniem, gotowy był do skutecznego działania na polu walki. Dobrze wyposażeni żołnierze skierowani zostali w pierwszych dniach stycznia 1919 r. do rozbrojenia silnych garnizonów w Ostrowie Wielkopolskim oraz w Krotoszynie. Uczestniczyli również w zajęciu Zdun. W pobliskim Cieszkowie dowództwo jarocińskie zawarło ze sztabem wojsk pruskich umowę graniczną. Dnia 4 stycznia Dowództwo Główne skierowało część oddziału jarocińskiego pod komendą B. Kirchnera do Nakła, na front północny. Wkrótce stoczył on zwycięską bitwę pod Mroczą, podczas której zginął Feliks Łabędzki – pierwszy poległy powstaniec z ziemi jarocińskiej. Następnie oddział wziął jeszcze udział w ataku na Ślesin, a po zdobyciu tej wsi powrócił do macierzystych koszar.
W garnizonie jarocińskim formowano tymczasem nowe, regularne kompanie. Dowódcą pierwszej z nich został Jan Klarzyński (w zastępstwie Feliks Nadolski), drugiej – Jan Karolczak, trzeciej – Stanisław Krystofiak, czwartej – Franciszek Nowak, a piątej – Stanisław Błażejewski. Całością dowodził B. Kirchner. Jarocińskie kompanie zwano latającymi, ze względu na udział ich żołnierzy w walkach w różnych częściach Wielkopolski. Do najważniejszych zadań oddziałów powstańczych frontu północnego, oprócz tych wspomnianych już wyżej, należały natarcie na Szubin oraz obrona Rynarzewa. Walki kompanii jarocińskich na froncie zachodnim polegały na obsadzeniu i utrzymaniu strategicznych punktów w okolicy Zbąszynia, choć kluczowa próba zdobycia tej miejscowości skończyła się niepowodzeniem powstańców. Odcinek leszczyński wspierały dwie jarocińskie kompanie, niejednokrotnie zwalczając silne patrole niemieckie. Działania na froncie południowym skupiały się wokół opanowania Rawicza. Jarociniacy brali tu m.in. udział w zdobyciu Sarnowy i Sarnówki oraz w obronie Miejskiej Górki. Uczestniczyli również w nieudanej akcji zajęcia Zdun.
Podsumowując udział jarociniaków w zrywie niepodległościowym z lat 1918-1919 stwierdzić trzeba, że należeli oni do szczególnie aktywnych żołnierzy. Jarocin był, obok Pleszewa, głównym ośrodkiem powstania w południowej części Wielkopolski. Bardzo energicznie i zdecydowanie przystąpił do działań zbrojnych. Jarocińscy powstańcy już od pierwszych dni walk znajdowali się wszędzie tam, gdzie wymagała tego sytuacja, niejednokrotnie przyczyniając się do zahamowania naporu niemieckiego.
Autor: Ilona Kaczmarek
Ważniejsza bibliografia:
Dzieje Jarocina, red. C. Łuczak, Poznań 1998.
Karolczak S., Z dziejów powiatowego miasta Jarocina 1913-1918. Wojna światowa, konspiracja, rewolucja, Poznań 1935.
Sobczak M., Wysiłek zbrojny Ziemi Jarocińskiej w okresie powstania wielkopolskiego 1918-1919 roku, „Zapiski Jarocińskie” 1983, nr 3 i 4.
